De ontwikkeling van Zwarte Piet

---

De ontwikkeling van Zwarte Piet

Velen hebben een mening over Zwarte Piet en een van de meningen die je overal tegen kunt komen, is dat Zwarte Piet gebaseerd is op een negerslaaf omdat negerslaven er net zo uit hebben gezien als Zwarte Piet er nu uitziet. Zwarte Piet zou in 1850, tijdens de slavernijtijd, bedacht zijn door Jan Schenkman die hem opvoerde in zijn boek St. Nikolaas en zijn knecht. Vanaf 1850 verschijnt Zwarte Piet regelmatig in boeken. Door aan de hand van die afbeeldingen na te gaan hoe Zwarte Piet eruitziet door de jaren heen, is vast te stellen wat de waarheid is.

Zwarte Piet was er ook al vóór 1850

Zwarte Piet verschijnt vanaf 1850 regelmatig in boeken en vanaf die datum is zijn ontwikkeling dan ook te volgen. Dat wil echter niet zeggen dat hij in 1850 is bedacht, want ook voor die tijd zijn er afbeeldingen van hem. In 1850 heet hij overigens nog geen Zwarte Piet; dat komt pas later. Er zijn ook teksten die aangeven dat de zwarte helper van de Sint al vóór 1850 bestond, onder meer door de schrijver Josephus Albertus Alberdingk Thijm (1820-1889) die een Sinterklaasavond uit 1828 beschreef waarin Sinterklaas en zijn zwarte knecht op huisbezoek gaan.

Uiterlijk lag niet vast

Het uiterlijk van de knecht van Sint Nicolaas lag niet vast in de negentiende eeuw. De ene keer had hij rode lippen, de andere keer niet. De ene keer droeg hij een pietenpak, de andere keer niet. De ene keer droeg hij een baret met veer, de andere keer niet. Er is in de negentiende eeuw dus geen sprake van dat Zwarte Piet eruitzag zoals wij hem nu kennen: zijn uiterlijk veranderde steeds. Hoewel sommigen van mening zijn dat de kleding van Zwarte Piet gebaseerd is de kleding van een negerslaaf, is dat niet waar. Als Zwarte Piet namelijk van het begin af aan op een negerslaaf gebaseerd zou zijn, dan zou hij er a) steeds hetzelfde uit hebben gezien en b) er ook inderdaad uitzien als een negerslaaf.

Hij ziet er echter niet constant hetzelfde uit; zijn kleding varieert en er is geen duidelijke lijn in te ontdekken. Zo heeft hij in 1850 geen baret, in 1868 wel, maar in 1886 niet. En zo draag hij soms oorringen maar meestal niet. Ook de rest van zijn kleding fluctueert.

Dat slaven soortgelijke kleding zouden hebben gedragen als Zwarte Piet is niet juist. Slaven droegen vaak geen kleding en als ze wel kleding hadden, dan was die gemaakt van de goedkoopste stof.

Slavenkleding

Er waren veldslaven, ambachtsslaven en huisslaven. Veldslaven hadden het zwaarste werk. Het werk op de suikerrietplantages was het zwaarste, de koffieplantages hadden minder lange werkdagen en katoenplantages stonden bekend als de aangenaamste werkplekken. Ambachtsslaven hadden het beter dan de veldslaven omdat ze vrijer in hun doen en laten waren. Ze waren bijvoorbeeld timmerman. De huisslaven hadden het relatief het best. De meeste huisslaven waren daar geboren (vaak uit een blanke vader en een zwarte moeder) in plaats van verscheept te zijn vanuit Afrika.

Slaven kregen een eigen stukje grond waar zij hun eigen voedsel op verbouwden. Een of twee keer per jaar kregen ze gebruiksvoorwerpen zoals lappen stof, kammen, scheermessen, tabak en pijpen. Slaven die favoriet waren, kregen duurdere stoffen, maar de meeste slaven kregen de aller-goedkoopste stof.

Het was slaven niet toegestaan om schoenen te dragen; op die manier wilden men voorkomen dat ze wegliepen. Alle slaven gingen derhalve blootsvoets. Toen de slavernij werd afgeschaft, steeg de verkoop van schoenen dan ook gigantisch.

Ook de kleding van de zwarte pages op schilderijen komt niet overeen met de kleding van Zwarte Piet.

Op de eerste plaats is het zo dat gedurende de slavernij er één boek uitkwam waarin Zwarte Piet te zien is; het boek van Jan Schenkman ‘St. Nikolaas en zijn knecht’ en op de tweede plaats is het zo dat zowel in de boeken daarna als op de schilderijen waar zwarte pages op zijn afgebeeld, de kleding steeds varieert. Er was niet één stijl voor zwarte pages, net zo min als er één stijl was voor Zwarte Piet in de negentiende eeuw.

Oorringen

Er zijn mensen die zeggen dat Zwarte Piet geen oorringen meer mag dragen omdat dat een herinnering is aan de slavernijtijd. Maar slaven droegen geen oorringen. Slaven werden in Afrika al hun bezittingen ontnomen door de Afrikaners die hen gevangen hadden genomen en ze gingen naakt aan boord van de slavenschepen. Op de plantages werkten ze ook meestal naakt. Als ze kleding kregen, dan kregen ze meestal een lap stof om zelf kleding van te maken of ze kregen afdankertjes van hun meesters. Dat ze met gouden oorringen om zouden werken op het veld of in het huis van hun meester, is onzin. Als ze al nauwelijks kleding kregen, kregen ze zeker geen gouden oorringen.

Na verloop van tijd was er veelvuldig commentaar op de manier waarop slavenhouders hun slaven behandelden en omdat de slavenhouders zich dat aantrokken, gingen ze er aan het einde van de achttiende eeuw toe over om twee maal per jaar hun slaven kleding te geven of stof waarmee ze kleding konden maken. Op die manier vonden zij dat ze aantoonden dat ze wel goed voor hun slaven waren.

De enige slaven die het zich konden veroorloven om chique gekleed te zijn, dure stoffen te dragen en ook sieraden te dragen, waren de favoriete slaven, vaak vrouwen, die dan door hun meester werden onderhouden en de zwarte slaven die genoeg inkomsten hadden voor dergelijke uitgaven. Geen enkele slaaf droeg echter kleding zoals Zwarte Piet nu draagt.

Overzicht

Zwarte Piet zoals wij hem kennen, ziet er pas zo uit na de Tweede Wereldoorlog. Daarvóór varieert het nogal hoe Zwarte Piet eruitziet, zoals uit het overzicht blijkt. Zwarte Piet ziet er in het boek van Jan Schenkman uit 1850 ook al niet uit zoals de huidige Zwarte Piet. Tegenstanders van Zwarte Piet zeggen dat Jan Schenkman in dat boek een negerslaaf opvoerde, maar het enige wat er te zien is, is een zwarte knecht zonder rode lippen, zonder oorringen en zonder pietenpak. Die knecht is dus niet gebaseerd op een negerslaaf. Sommigen stellen dan dat het woord ‘knecht’ synoniem is aan ‘slaaf’ maar de etymologie van het woord ‘knecht’ is ‘jongeman, dienaar, leerling, schildknaap’. De betekenis van ‘slaaf’ had het alleen in de middeleeuwen; daarna verdween die betekenis uit het Nederlands.

Ook in boeken van latere datum is er het probleem dat het lastig is rode lippen te ontdekken, laat staan grote. Ook gouden oorringen, of überhaupt oorringen, zijn niet zo makkelijk te ontdekken.

Geen negerslaaf

Alleen in 1885 kun je met moeite rode lippen zien in de knecht van Sinterklaas, en dan zijn ze zeker niet groot of dik, maar daarvoor en daarna heeft Zwarte Piet die niet. Het is pas in de twintigste eeuw dat rode lippen vaker voorkomen, maar ook dan nog niet altijd. Hetzelfde geldt voor de gouden oorringen. De Zwarte Piet in 1868 heeft oorringen, maar die zijn niet van goud. Daarna duurt het tot de twintigste eeuw voor Zwarte Piet oorringen krijgt, maar ook dan is het geen standaard ‘uitrusting’. Omdat ook het pietenpak, de baret en kraag nogal variëren is het duidelijk; het uiterlijk van Zwarte Piet stond niet vast in de negentiende eeuw en ook in het begin van de twintigste eeuw was er variatie in de kleding en het hoofddeksel.

Als Zwarte Piet gebaseerd zou zijn op negerslaven, dus negerslaven die een pietenpak droegen met een baret en kraag en die gouden oorringen droegen en grote, rode lippen hadden, dan zou Zwarte Piet meteen vanaf 1850 dat uiterlijk hebben gehad en dat uiterlijk zou dan niet veranderd zijn in de boeken daarna. Maar feit is dat Zwarte Piet in het boek uit 1850 in niets lijkt op de Zwarte Piet zoals wij hem nu kennen en dat ook daarna zijn uiterlijk steeds weer wijzigt. Dat bewijst dat Zwarte Piet niet gebaseerd is op een negerslaaf.

Geen dikke, rode lippen

Als je een slaaf in Zwarte Piet wilt zien, dan loop je ook nog tegen het probleem aan dat de slavernij in 1863 werd afgeschaft en dat de eerste keer dat Zwarte Piet lijkt op de Zwarte Piet zoals wij die nu kennen stamt uit de tijd ná de slavernij. Want de eerste keer dat Zwarte Piet een pietenpak draagt en (zilveren) oorringen heeft, is in 1868, na de afschaffing van de slavernij. En ook die Zwarte Piet heeft geen rode lippen, laat staan grote of dikke lippen.

Het zou kunnen dat er nog meer boeken of afbeeldingen van Zwarte Piet uit de negentiende eeuw boven water komen, maar dat laat onverlet dat in 1886 en in 1876 de opgevoerde knecht in niets leek op de Zwarte Piet zoals wij die nu kennen en dat we ook in andere jaren, zowel voor die data als daarna moeite moeten doen om een knecht te vinden met rode lippen en gouden oorringen.

Kroeshaar

Of de knechten kroeshaar hebben of niet, is niet altijd te zien omdat ze meestal een hoofddeksel dragen. Bij sommige kun je een stukje van het haar zien en dat zou kroeshaar kunnen zijn hoewel het meer lijkt op krullend of golvend haar.

Zwart

Het enige wat constant is, is de kleur: die is altijd zwart. Daaruit blijkt al dat de kleur van belang is. Eigenlijk zou je makkelijker de kleding van Zwarte Piet kunnen wijzigen dan zijn kleur!

~ Inge Schuiten

Inge Schuiten is uitgever en samensteller van Het Zwarte Piet smoelenboek over de ‘vele gezichten van Piet in heden en verleden’