De plak zwaaien – Herkomst en betekenis

Als je de plak zwaait, heb je het voor het zeggen. Je bent de baas en anderen moeten jou gehoorzamen. Deze uitdrukking, die vooral in Vlaanderen nog geregeld is te horen, danken we aan een oud gebruik in het klaslokaal.

Vandaag de dag is het ten strengste verboden: leerlingen fysiek pijn doen als ze niet gehoorzamen. Vroeger was dat wel anders. Wie ondeugend wad geweest of de les op ongeoorloofde wijze verstoorde, kon door de meester naar voren geroepen worden. Ter plekke moest deze dan soms de hand ophouden, waar vervolgens een flinke tik op werd gegeven. De meester had hiervoor een zogeheten ‘plak’, een ronde houten schijf aan een steel.

Pechvogel

De ongelukkige werd soms bij de leraar geroepen met behulp van een kleine pop in de vorm van een vogel, gevuld met paardenhaar. Vanaf zijn plek voorin de klas gooide de leraar deze vogel naar de leerling die straf verdiende. Deze leerling was dus de ‘pechvogel’.

Nadat de straf was uitgedeeld was het voor de leerling normaal gesproken wel duidelijk: wie de plak zwaaide had het voor het zeggen. En men kon dus maar beter luisteren want anders dreigde een nieuwe tik. Hoewel de lijfstraffen op school al lang zijn afgeschaft leeft de plak nog wel voort in onze taal. Een verwante uitdrukking is onder de plak zitten.

Onderwijswet

De plak en de pechvogel zijn tot in de negentiende eeuw gebruikt op scholen. In Nederland werd deze manier van straffen officieel verboden met de invoering van de Onderwijswet van 1820. Hierna duurde het echter nog wel even voordat lijfstraffen in het klaslokaal echt verleden tijd waren.

Bronnen ▼