In 1890 besloot de Russische tsaar tot de aanleg van een spoorlijn van Moskou naar Vladivostok. Deze langste spoorlijn ter wereld was pas in 1916 af. Op de Wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs presenteerden Rusland en rijtuigexploitant Wagons-Lits de Transsiberië Express. Bezoekers konden de luxe aan boord ervaren in enkele echte rijtuigen.
Twee verschillende bewegende panorama’s — een populaire presentatietechniek rond 1900 — gaven een beeld van de reis door de Oeral, Siberië en Mantsjoerije. Het ene was meer een attractie dan een kunstwerk. Het andere panorama vormde het langste schilderij ter wereld.
Exposition Universelle
De Parijse Wereldtentoonstelling van 1900 trok 50 miljoen bezoekers. Er werden uitvindingen gepresenteerd als de geluidsfilm en de roltrap. Art Nouveau was de dominante kunststijl en het Grand Palais de grootste expositieruimte.
Naast de nationale paviljoens was er een Exposition Coloniale bij het Trocadéro-paleis. Rusland bouwde daar een Kremlin-achtig Pavillon de l’Asie russe et de la Sibérie. Opmerkelijk genoeg bevatte het twee panorama’s over hetzelfde thema. Naast het spectaculaire Panorama Transsibérien was er het verfijnde Great Siberian Railway Panorama.
Panorama Transsibérien
Het grote panorama in een aparte vleugel was een reclamestunt van Wagons-Lits. Achter de ramen van vier echte rijtuigen wekte een ingenieus mechanisme de illusie van een rijdende trein. Tussen een langzaam draaiend achtergronddoek en een snelle ‘lopende band’ met zand en stenen bewogen twee landschapsschilderingen met afwijkende snelheid; dit gaf een parallax-effect.
De decorschilders Jambon en Bailley hadden de doeken beschilderd met Siberische landschappen, het Baikalmeer en de Chinese muur. Deze schilderingen bleven niet bewaard en hadden waarschijnlijk minder kunstzinnige en documentaire waarde dan het andere panorama.
The Great Siberian Railway Panorama
Het tweede bewegende panorama leek op het eerste gezicht veel bescheidener. Het was maar een halve meter hoog en werd vertoond in een kast van enkele meters. Het was echter gedetailleerder en veel langer. Het panorama balde het traject van 10.000 kilometer samen op 1 kilometer(!) doek, verdeeld over 9 rollen.
De aquarelschilder was Pavel Piasetsky (1843-1919), een Russische arts, reiziger, kunstenaar en schrijver. Hij kreeg in 1894 de opdracht van de Transsiberische spoorwegdirectie en werkte er jaren aan. Na een conflict over het honorarium betaalde tsaar Nicolaas II de kunstenaar en bepaalde dat het panorama in 1900 naar de expo in Parijs zou komen. Ondanks z’n bescheiden voorkomen oogstte Piasetsky’s panorama daar de meeste lof. De jury van de expo kende het de gouden medaille toe en de schilder ontving de orde van het Légion d’honneur.
Rijtuigen
De in Parijs getoonde rijtuigen van de Transsiberië Express waren nog ruimer en luxer dan andere rijtuigen van Wagons-Lits, zoals die van de Oriënt-Express. De extra ruimte was te danken aan het breedspoor dat in Rusland gebruikt werd. De pompeuze inrichting was beïnvloed door de smaak van het tsarenhof.
Voor de weergave van treininterieurs gebruikte Piasetsky een bijzonder ‘opengeklapt’ perspectief. Ook liet hij verschillende ruimtes naadloos in elkaar overlopen. De afgebeelde badkamer bevond zich in een van de salonrijtuigen. Er was ook een fitnessruimte aan boord, net als de kapsalon geen overbodige luxe met een reistijd van 14 dagen!
Spoorwegaanleg
De aanleg van de Transsiberische spoorlijn vond plaats in afgelegen gebieden onder barre weersomstandigheden door soldaten en dwangarbeiders (gevangenen). Van deze realiteit laat het panorama weinig zien. Piasetsky beeldde wel bruggen in aanbouw af en arbeiders die bielzen leggen, maar gaf alles een lieflijk aanzien.
Vanaf 1894 reisde de kunstenaar de aanleg per trein achterna en gebruikte een fiets(!) als aanvullend vervoermiddel. Onderweg maakte hij schetsen; op voorspraak van de tsaar kreeg hij later een eigen atelierrijtuig. Voor de laatste delen, nog niet bereikt door de spoorlijn, reisde hij per schip over rivieren en meren.
Tomsk en Nieuw-Nicolaas
De Transsiberië Express vertrok in 1898 voor het eerst uit Moskou. Na een zesdaagse reis vormde de West-Siberische stad Tomsk het voorlopige eindstation. Het lag aan een zijtak van de spoorlijn omdat de rivier de Ob hier niet overbrugd kon worden vanwege de drassige grond. De spoorbrug werd 70 kilometer verderop gebouwd. Voor de werklieden werd daar een nederzetting gesticht: Novonikolajevsk (Nieuw-Nicolaas, genoemd naar de nieuwe tsaar). Dankzij de Transsiberische spoorweg zou het gehucht uitgroeien tot een van de grootste steden van Rusland. In 1925 gaf het Sovjetbewind de stad een nieuwe naam: Novosibirsk. Tegenwoordig wonen er 1,5 miljoen mensen.
Baikalmeer
Het Baikalmeer, dat elke winter bevriest, vormde een groot obstakel voor de Transsiberische spoorlijn die in 1898 Irkutsk bereikte. Voor de overtocht was er de SS Baikal, een ijsbreker annex treinferry. Het stoomschip met op- en afrit voor de trein werd in 1897 in Engeland gebouwd en als een bouwpakket naar Siberië vervoerd. Op het middendek pasten 24 rijtuigen en een locomotief. In 1904 maakte de spoorlijn om de zuidzijde van het Baikalmeer de overtocht van 4 uur overbodig.
Mantsjoerije
Om Vladivostok te bereiken reed de Transsiberië Express de laatste etappe over de Trans-Mantsjoerische spoorlijn door China. Deze was door de Russen aangelegd met Chinese toestemming. Via de Chinese Eastern Railway konden passagiers vanaf 1901 ook naar Peking reizen. Tijdens de Russisch-Japanse Oorlog (1904-1905) bleek de Transsiberische spoorlijn van groot militair belang. Vanaf 1916 was Vladivostok geheel over Russisch grondgebied bereikbaar, in plaats van door het betwiste Mantsjoerije.
Vervolg
De Oktoberrevolutie van 1917 maakte al weer een einde aan de Transsiberië Express; de Sovjets confisqueerden de rijtuigen van Wagons-Lits. Pas in 1931 stelde Sovjet-reisbureau Intourist de route weer open voor buitenlanders.
Piasetsky vulde na 1900 zijn panorama aan met een tiende rol over de nieuwe route ten oosten van het Bailkalmeer. Het langste aquarel ter wereld is bewaard gebleven in de Hermitage in Sint-Petersburg. Het werd in 2004-2006 gerestaureerd met steun van de Russische Spoorwegen en in 2007 tijdelijk tentoongesteld.
Uitgebreide versie van dit artikel met veel beeldmateriaal op retours, digitaal magazine over spoorweghistorie en design
