De wondere wereld van Adolf Born

Wie de wereld van illustrator, karikaturist en filmanimator Adolf Born betreedt, komt terecht in een land waar fantasie, humor en verbeelding heersen. Je loopt er rond met een glimlach en je ontdekt spitante details die nooit grof of vulgair zijn. Integendeel, ze getuigen van de verfijnde verbeeldingskracht waarmee de illustrator zijn verhaal vertelt. Vaak is er een schalkse knipoog naar een historisch gegeven, een beroemde persoon of een situatie. Born combineert gegevens die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben, maar die juist door deze samen te voegen een bijzondere en ludieke betekenis krijgen. Onwillekeurig moet je soms aan Jeroen Bosch of aan James Ensor denken die ook graag de maatschappij op de korrel namen. Zijn oeuvre is ronduit schitterend, net zoals de naar hem genoemde asteroïde 17806Adolfborn.

Sisi schaatst door zijn werk

De wieg van Adolf Born stond op de Tsjechisch – Oostenrijkse grens, in České Velenice, waar hij op 12 juni 1930 werd geboren. Ook al was hij pas drie toen zijn vader, werkzaam bij de spoorwegen, werd overgeplaatst naar Praag; hij beheerst nog steeds beide landstalen. In elk geval heeft hij een zwak voor keizerin Elisabeth en keizer Franz-Jozef, die vaak in zijn tekeningen opduiken. Bloedmooie Sisi schaatst aan de hand van Tsjechische politicus en historicus František Palacký terwijl haar gemaal vanuit een boom toekijkt. Haar bodyguard staat vermomd in een sneeuwman. De kunstenaar maakt het de toeschouwer gemakkelijk door vaak verhelderende onderschriften in of onder de tekeningen te plaatsten Professor Sigmund Freud die zijn eigen droom analyseert en De invitatie tot het paradijs waarin Eva’s haartooi eindigt op een slangenkop die in de opengesperde muil Adam een appel aanreikt, etaleren Borns ongebreidelde fantasie. Hij maakt gretig gebruik van voorstellingen geput uit het circusleven en de dierenwereld. Born bevolkt zijn tekeningen met traditionele kostuums en historische kledij, uniformen en hoofddeksels uit verschillende landen.

Wanneer ik hem in zijn atelier in Praag bezoek, heeft het gesprek plaats op de open verdieping tussen een allegaartje etnografische poppen, kepi’s, petten, hoeden…

Op audiëntie bij de meester

‘Ik was vijftien, toen ik besloot van tekenen mijn beroep te maken,’ vertelt Born.
Hij zit als een pasja in zijn prachtige Balinese stoel. Met zijn forse knevel past hij perfect in één van zijn eigen tekeningen. De krijsende papegaai in zijn atelier geeft het plaatje een exotisch tintje.
‘In de Academie voor Toegepaste Kunsten volgde ik de afdeling karikaturen en illustratie. Toen ik jong was, maakte ik vooral filosofische karikaturen voor een satirisch, humoristisch tijdschrift, nooit voor een politiek magazine. De Academie voor Schone Kunsten bracht me de grafische technieken bij. Maar je leert al doende, vooral het mengen van kleuren om de gewenste tint te bekomen.’

‘U gebruikt vooral de techniek van de gekleurde lithografie?’
‘Inderdaad, dat is een ingewikkeld procédé. Op een soort kalksteen wordt een basistekening gemaakt met lithografische inkt (tusche) en met voor de lithografie speciaal ontwikkelde potloden en krijtjes.’
Vandaar de ontelbare krijtjes in dozen die ik op zijn werkbank zag liggen bij het binnenkomen.
‘De steen, de kunstenaar en de drukker vormen een onafscheidelijk trio bij het tot stand komen van een werk. Zet voor zet wordt gewerkt naar het eindresultaat dat de artiest in het hoofd heeft.’
Ontroerend hoe hij de steen als een volwaardige partner beschouwt.
‘En de stenen, wat gebeurt daarmee achteraf? Bewaart u die?’ Zelfs van Mucha die vaak dezelfde techniek gebruikte, is er blijkbaar geen enkele meer bewaard.’
‘Die steen behoort tot de techniek, dat is geen kunstwerk. Wanneer die zijn werk heeft gedaan, wordt hij hergebruikt of achteraf vernietigd, hooguit wordt er eens één bewaard’.
Hij kan er me helaas geen enkele tonen.
‘Het nummeren en het signeren van de oplage rondt het proces af’.
En neen, er is geen waardeverschil tussen een laag of een hoog nummer.
‘U maakte ook ontwerptekeningen voor theaterkostuums en illustreerde boeken, waaronder de fabels van de La Fontaine’.
‘Mijn werk is zeer gevarieerd. Posters, postzegels, animatiefilms, waaronder die van Robinson Crusoë het bekendst werd’.
Misschien hangen of staan de Gouden Appel, het Gouden Plakkaat of andere awards die hij ontving voor zijn werk ergens discreet in deze ruimte.
Terwijl we praten vraag ik me af hoe mijn karikatuur, van zijn hand, eruit zou zien.
‘Kunt u nog wel normaal naar de wereld rondom u kijken of voegt u er in gedachten meteen ludieke details aan toe?’
Mijn vraag doet hem lachen.
‘Ja, dat draait hier altijd door,’ waarbij hij met de vinger tegen het hoofd tikt.
‘Vooral mijn reizen inspireerden me. Nu ik oud ben, beperk ik me hoofdzakelijk tot twee bestemmingen: Turkije en Griekenland. Vooral in dat laatste land is er een dorpje, waar het enorm aangenaam vertoeven is.’
De naam van het dorpje rolt net niet over zijn lippen en ik ben zo discreet er niet naar te vragen.
Bladerend in de cataloog van één van zijn vele tentoonstellingen, had ik al Griekse Ezelsserenade en Griekse lunch ontdekt.

Bij het afscheid nemen aai ik de hond des huizes en tokkel even op de tralies van de papegaaienkooi. We passeren voorbij een portret van een jongere Born met zijn enige dochter. De fotosessie van de kunstenaar in zijn atelier rondt het bezoek af.
Zijn huis, waarvan de buitengevels tot boven toe met groen begroeid zijn en waar hij samen met zijn vrouw woont, past perfect in een sprookje. Ik had niet anders verwacht.

Praag, mei 2013

Drie jaar later doofde Borns ster uit; hij overleed in mei 2016.

~ Chris Rachel Spatz

Korte video over Adolf Born (Tsjechisch)