Zo dramatisch als zijn regeerperiode was, zo banaal was Stalins dood. Op 1 maart 1953 werd de Sovjetdictator in zijn datsja in Kuntsevo, ongeveer vijfentwintig kilometer ten oosten van Moskou, door zijn personeel bewusteloos aangetroffen op de vloer van zijn slaapkamer. Hij werd op een bank gehesen waar hij na drie dagen stierf. Als voornaamste doodsoorzaak werd een hersenbloeding vastgesteld. Op het moment dat de tiran zijn laatste adem uitblies, begon binnen zijn kring van vertrouwelingen een strijd om de macht. Weinig om te lachen, zou je zeggen. De Schotse satiricus Armando Iannucci, onder andere vast panellid van het BBC-televisieprogramma ‘Have I Got News for You’ van 2004 tot 2017, dacht daar anders over.
De door Iannucci geschreven en geregisseerde filmcomedy ‘The Death of Stalin’ speelt zich af rond dit dramatische moment in de Sovjetgeschiedenis. Gebaseerd op de gelijknamige Franse striproman van Fabien Nury en Thierry Robin, steekt de speelfilm de draak met het communistische systeem en zijn leiders. Het verhaal begint met een opvoering van Pianoconcert nr. 23 van Mozart die live op de Russische staatsradio wordt uitgezonden. Stalin had zo genoten van het liveoptreden op de radio dat hij de aanwezige producent telefonisch na afloop meteen verzoekt om een opname. Die is niet gemaakt en intussen vertrekken de eerste toeschouwers al uit de zaal. Als een soort Basil Fawlty sprint de radioman door de zaal om te voorkomen dat die leegstroomt. Lege plaatsen moeten opgevuld worden met passanten, liefst ‘dikke mensen’ want die zijn goed voor de akoestiek. De opname mag immers niet mislukken, want daarmee zouden de betrokkenen hun doodvonnis tekenen.
Trailer van ‘The Death of Stalin’
Machtsvacuüm
Omdat de dirigent in botsing komt met een brandblusser moet er halsoverkop voor hem ook een vervanger gezocht worden. Die wordt door agenten van Sovjet-veiligheidsdienst NKVD uit bed gelicht en leidt daarna het orkest gekleed in zijn pyjama. Als het muziekstuk opnieuw uitgevoerd is, wordt de opname ervan door een NKVD-agent met spoed overgebracht naar Stalin, overtuigend gespeeld door Adrian McLoughlin. Op het laatste moment stopt pianiste Maria Judina nog een briefje in de platenhoes. Het is haar notitie die de Sovjetleider leest als hij op het punt staat de plaat af te spelen. Haar beschuldigende woorden aan hem – haar familie is omgebracht door Stalin – leiden tot zijn beroerte. Als de grote leider de volgende ochtend buiten bewustzijn wordt aangetroffen in een plas urine is het NKVD-chef Lavrenti Beria (Simon Russell Beale) die als eerste arriveert. De gewetenloze beul, die met zijn executielijsten met een pennenstreek oordeelt over leven en dood, ziet het ontstane machtsvacuüm als een kans om zijn macht te vergroten.
Andere leiders arriveren ook in Stalins datsja, waaronder Vjatsjeslav Molotov (minister van Buitenlandse Zaken van 1939-1949 en 1953-1956, vertolkt door Michael Palin), Nikita Chroesjtsjov (politiek commissaris tijdens de Tweede Wereldoorlog en lid van het Presidium, Steve Buscemi) en Georgi Malenkov (binnen het Presidium Stalins plaatsvervanger, Jeffrey Tambor). Er ontstaat een ongemakkelijke sfeer tussen de mannen die elkaar proberen te overtreffen in hun verdriet om het onzekere lot van hun chef. Die is op dat moment nog niet overleden en niemand durft echt verantwoordelijkheid te nemen en hulp in te schakelen, bang als ze zijn voor Stalins toorn als die plotseling zou ontwaken. Bovendien zijn alle bekwame artsen geëxecuteerd, een verwijzing naar de Joodse artsen die in opdracht van de achterdochtige Sovjetleider tussen 1952 en 1953 werden gearresteerd en gevangengezet omdat ze een complot tegen hem zouden hebben beraamd. Enkele angstige, niet-Joodse dokters worden uiteindelijk toch opgetrommeld en constateren dat de patiënt niet lang meer te leven heeft.
Historische klucht
Vervolgens zien we in de film hoe een bizarre interne richtingenstrijd ontstaat. De onbekwame, ijdele Malenkov wordt voorlopig benoemd tot leider van het Presidium – als stroman van Beria – terwijl de lompe en schuine moppen tappende Chroesjtsjov op een zijspoor wordt gezet als organisator van de begrafenisplechtigheid. Ten tonele verschijnen ook Stalins licht hysterische dochter Svetlana en zijn zoon Vasily, een agressieve dronkenlap die zich moeilijk in bedwang laat houden. En dan is er ook nog de trotse, stoere generaal en oorlogsheld Zjoekov met zijn borst vol onderscheidingen, die zich als militair niet aan de kant wil laten zetten door burgerpolitici. Allemaal doen ze hun eigen duit in het zakje bij de stoelendans die bepaalt wie Stalin over moet nemen. Het resultaat is een historische klucht waarvan de afloop bekend is bij iedereen die de geschiedenis kent.
Voor de kenner zit de film vol historische verwijzingen, zoals bijvoorbeeld Stalin die op zijn sterfbed wijst naar een schilderij aan de muur met daarop een herderinnetje dat een lam te drinken geeft. In de film discussiëren de mannen erover of de dictator zijn eigen positie vergelijkt met die van het lam of dat het dier symbool staat voor Rusland dat de melk van het socialisme drinkt, terwijl de stervende eigenlijk wijst naar een glas water waaruit hij een slok wil nemen. Het is deze achtergrondkennis die je wel moet hebben om de film optimaal te kunnen waarderen. Weliswaar is lang niet alles direct in overeenstemming met de werkelijkheid, maar op zijn minst wel indirect. Zo heeft het verhaal over het concert waarvan Stalin een opname wilde hebben daadwerkelijk plaatsgevonden, al was dat al in 1944 en niet kort voorafgaand aan zijn dood. Er moest toen inderdaad in allerijl een vervangende dirigent gevonden worden, al was de werkelijke reden hiervoor dat de eigenlijke orkestleider (en ook zijn tweede vervanger) de druk niet aan kon om speciaal voor Stalins oren te dirigeren.
Spotprent
De werkelijke rol van pianiste Maria Judina is minder duidelijk. Toen ze van Stalin een geldbedrag ontving om haar te bedanken voor haar optreden, zou ze hem volgens de overlevering een ‘bedankbriefje’ hebben gestuurd waarin ze aangaf te bidden voor zijn zonden, een duidelijke veroordeling van de misdaden van de despoot. Opmerkelijk genoeg bleef haar actie ongestraft. In een andere versie van de legende zou ze het geldbedrag, behorende bij de Staatsprijs van de Sovjet-Unie, geschonken hebben aan de Russische orthodoxe kerk om te bidden voor Stalins zonden. Eén ding is zeker; het was niet haar briefje dat geleid heeft tot de dood van de dictator. Dat is de artistieke vrijheid die Armando Iannucci genomen heeft. De talentvolle muzikante overleed in 1970.
Je kunt je afvragen waarom ervoor gekozen is om deze geschiedenis als komedie op te voeren. De onderling grappen en grollen makende Sovjetleiders en ‘komische’ verwijzingen naar de repressie van de Sovjetdictatuur zijn soms plat en ongemakkelijk. Tegelijkertijd is het goed gelukt om de alles overheersende angst en terreur van Stalins regeringsperiode over te brengen. De film heeft een vergelijkbare rol als een politieke spotprent, waarin karakters en eigenschappen van politici ook uitvergroot worden om de vaak absurde werkelijkheid te bespotten. Een vergelijking met Monty Pyton wordt wel gemaakt, wat vermoedelijk mede te danken is aan de rol van Monty Python-acteur Michael Palin. Volgens de Russische schrijver en leider van de nationalistische Grote Vaderland Partij Nikolai Starikov is ‘The Death of Stalin’ echter ‘een onsympathieke actie van de Britse intellectuele klasse’ en onderdeel van de ‘anti-Russische informatieoorlog’. De Russische overheid kon deze bespotting van het nationale verleden evenmin verdragen en verbood bioscopen om de film te vertonen.
Absurditeit van het Sovjetsysteem
‘The Death of Stalin’ is in Nederland in september 2018 door September Film Distribution uitgebracht op DVD. Speelduur: 1 u 47 m.
