Democratie – Betekenis en kenmerken van het politiek begrip

Het begrip democratie is van Griekse origine en ontstaan in de Oudheid. Het betekent letterlijk: ‘volksheerschappij’ of ‘volksmacht’. Waar komt de term democratie precies vandaan en wat zijn enkele belangrijke ijkpunten uit de geschiedenis van de democratie?

Betekenis van het begrip democratie

De term democratie is een samenvoeging van dèmos (δῆμος), volk, en kratein (κρατειν), heersen. Het betreft een regeringsvorm waarbij het volk macht heeft door middel van inspraak in de politiek, onder meer door te mogen stemmen.

Griekse oorsprong

De Grieken staan bekend als de uitvinders van de democratie. Als ‘vader van de democratie’ wordt doorgaans Clisthenes aangewezen, een politicus die leefde in de zesde eeuw v.Chr. in Athene. Hij vervulde een belangrijke rol bij het verdrijven van de tiran Hippias in 510 v.C. Hierna voerde hij hervormingen door die van de Atheense politiek een primaire democratie maakten. Clisthenes’ hervormingen betekenden het einde van macht die de Atheense aristocratie had.

De Atheense democratie was zeker geen moderne democratie zoals wij die in Nederland kennen. Van de ongeveer 250.000 mensen die in en rond Athene woonden, hadden in de begintijd ongeveer 30.000 personen (dus zo’n 12 procent) stemrecht. Vrouwen, vreemdelingen en slaven hadden geen actief kiesrecht en ook voor armen was het – totdat staatsman Perikles rond 450 v.Chr. financiële tegemoetkomingen instelde – aanvankelijk niet mogelijk de volksraadplegingen bij te wonen; ze konden namelijk geen twee werkdagen per maand missen omdat ze dagelijks net genoeg verdienden om rond te komen, lees: voedsel en drinken te kopen.

De democratie kwam voor het eerst voor in de polis Athene, en in enkele andere poleis in Griekenland. Het soort democratie in Athene was een directe democratie: burgers konden direct stemmen over besluiten.

Na de Grieken: enkele ijkpunten uit de democratiegeschiedenis

Al in de Oudheid zelf werd flink nagedacht over wat democratie was, zou moeten zijn en of deze regeringsvorm wel wenselijk was. Zo keerde de filosoof Plato (ca. 427–347 v.Chr.) zich tegen dit politieke systeem, omdat dat systeem volgens hem tot een dictatuur zou leiden. Eeuwen later waarschuwde ook de liberale filosoof John Stuart Mill (1806-1873) in zijn geschriften voor democratie, die kon leiden tot ‘de tirannie van de meerderheid’.

De democratie in moderne zin, zoals wij die vandaag in het Westen kennen, ontstond vanaf het einde van de achttiende eeuw. De Verlichting en Franse Revolutie leidden tot andere gedachten over absolutisme en verlicht absolutisme. Allerlei kiesrechtuitbreidingen in de negentiende eeuw, in West-Europa vooral, zorgden ervoor dat steeds meer burgers invloed konden uitoefenen op de maatschappij, doorgaans via een systeem van indirecte democratie met gekozen volksvertegenwoordigers.

Een belangrijk ijkpunt in het proces van democratisering was de invoering van het vrouwenkiesrecht. In veel Europese landen kregen vrouwen dit recht kort voor, tijdens of kort na de Eerste Wereldoorlog. Na de Eerste Wereldoorlog kregen democratieën in met name Europa te maken met een instabiele tijd waarin extreem-rechtse (zoals fascisme en nationaalsocialisme) en extreem-linkse bewegingen (zoals het communisme) het politieke systeem aanvielen. In tal van landen maakten democratieën een zwakke indruk – zoals de Weimarrepubliek in Duitsland – en kwamen, vooral in de jaren 1930, dictaturen op. Na de Tweede Wereldoorlog herstelden de democratieën zich weer. Althans in West-Europa en landen als de Verenigde Staten en Canada, want de Koude Oorlog leidde tot de vestiging van talrijke communistische regimes in Oost-Europa, Azië en elders.

Lees ook: Oligarchie – Betekenis en kenmerken
Boeiend is ook: Top 50 Griekse woorden in het Nederlands
…en: Johan Thorbecke, grondlegger parlementaire democratie
Of bekijk Ostracisme – schervengericht in het oude Griekenland
Boek: Griekse democratie – Frits Naerebout

Bronnen ▼