Zeven Belgische erfgoedschatten zijn genomineerd voor de vierde editie van de Erfgoed Challenge van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK). De komende maanden kan het publiek op één van de genomineerden stemmen, waaronder het Besloten Hofje uit Antwerpen, de Calvarieberg van de Sint-Martinuskerk in Aat en de sfinxen van het Kasteel van Heers.
Met de Erfgoed Challenge wil KIK belangrijke erfgoedschatten in België ondersteunen. Doel van de prijs is om zowel restauratieprojecten financieel te ondersteunen als de betrokkenheid van de gemeenschap bij cultureel erfgoed te vergroten.
Het winnende erfgoedproject kan voor een bedrag van ten minste 25.000 euro een restauratie laten uitvoeren door het KIK. Het publiek kan via erfgoedchallenge.be stemmen op de favoriete erfgoedschat, waarna een commissie, mede op basis van de publieke stemronde, bepaalt welk project de steun krijgt. De winnaar wordt eind februari 2025 bekendgemaakt.
Sinds de start in 2021 heeft de Erfgoed Challenge al drie projecten ondersteund. De eerste winnaar was het interieur van de Rubenskapel in Antwerpen, dat momenteel gerestaureerd wordt. In 2022 werd het beeld van Onze-Lieve-Vrouw van de Zieken in Doornik geselecteerd, waarvoor al fondsen zijn geworven. Vorig jaar kreeg het schilderij van de Prediking van Johannes de Doper uit Aalst steun. Dit werk zal over enige tijd gerestaureerd worden.
De genomineerden van de Erfgoed Challenge 2024
Het Besloten Hofje uit het KMSKA in Antwerpen
Het Besloten Hofje in het KMSKA (Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen) is een zestiende-eeuws kunstwerk, vervaardigd uit een mix van materialen. Het intrigerende object lijkt op een poppenkast met daarin een miniatuurwereld, een illusie van een paradijselijke tuin vol gedetailleerde sculpturen en ornamenten. Voor dit exemplaar lijken zelfs eerdere kunstwerken te zijn gerecycleerd: de beschilderde zijluiken ontstonden in Duitsland en zijn minstens een halve eeuw ouder dan de houten beelden in het Hofje zelf. Met zijn rijke versieringen en religieuze voorstellingen weerspiegelt het Hofje niet alleen artistieke ambachtelijkheid, maar ook de spiritualiteit van zijn tijd.
Het Besloten Hofje is genomineerd voor restauratie in het kader van de Erfgoed Challenge. Dit unieke kunstobject, vervaardigd uit gepolychromeerd eikenhout, textiel, metaal en relikwieën vertoont ernstige tekenen van verval: een dikke stoflaag, beschadigde verf, en verzwakte textiel- en metalen onderdelen.
Een restauratie is essentieel om het kunstwerk te behouden en om verder onderzoek te doen naar de verborgen relieken, die mogelijk van menselijke botten zijn, en de oorspronkelijke compositie. Dankzij de Erfgoed Challenge maakt het Besloten Hofje kans op herstel en hernieuwde publieke aandacht.
De Calvarieberg van de Sint-Martinuskerk in Aat
Tegen de westgevel van de Sint-Martinuskerk in Aat, onder een afdak, bevindt zich een indrukwekkende Calvarieberg, een uitzonderlijk voorbeeld van zestiende-eeuwse houtsnijkunst. Een meer dan levensgrote Christus aan het kruis staat in het midden. Links en rechts staan de treurende Maria en Johannes. Daar nog naast, aan weerszijden, zijn twee kleinere kruisen met twee misdadigers, die hetzelfde lot als Jezus ondergingen. De Calvarie verkeert in slechte staat als gevolg van jarenlange blootstelling aan weersinvloeden en vervuiling.
Het KIK heeft de beelden al een keer gerestaureerd en kent deze Calvarieberg dus goed, maar een nieuwe conservatie-restauratie dient zich aan. Een voorstudie zal bepalen welke maatregelen nodig zijn en bepalen hoe het gebeeldhouwde ensemble het best beschermd kan worden tegen nog meer beschadigingen. Tegelijkertijd zal er een historische studie van de Calvarieberg worden uitgevoerd.
De Erfgoed Challenge biedt de mogelijkheid om een draagvlak te creëren en later ook fondsen te verzamelen. Het belang van de Calvarieberg voor Aat kan niet worden overschat. Het is een essentieel onderdeel van het lokale erfgoed. Het is nu tijd om verdere schade te voorkomen en het behoud van dit erfgoed op lange termijn te waarborgen.
De kunstwerken in de kasteelkapel van Edingen
In het hart van het Park van Edingen prijkt een imposante castrale toren waarin een kapel is ondergebracht. Dit opmerkelijke bouwwerk is het enige overblijfsel van het middeleeuwse kasteel van Edingen, dat aan het begin van de 19de eeuw (1803-1808) werd afgebroken. Van 1836 tot 1846 liet hertog Prosper Lodewijk van Arenberg (1785-1861) de castrale kapel renoveren en opnieuw inrichten om haar vroegere pracht te herstellen. De kapel bevat nog steeds verschillende erfgoedschatten waarmee zij toen werd versierd. Die vragen nu om dringende conservatie- en restauratie-ingrepen. Het betreft onder andere zeldzame glas-in-loodramen, beschilderde panelen, neogotische credenstafels en een monumentale toegangsdeur.
Met de Erfgoed Challenge wordt nu een belangrijke stap gezet om deze kunstwerken te behouden. Dankzij een restauratiecampagne hopen de erfgoedbeheerders van de kasteelkapel in Edingen de glas-in-loodramen, die al decennia opgeborgen liggen, opnieuw te laten schitteren in de kapel, terwijl ook de beschadigde schilderijen en meubelstukken hun oude glorie terugkrijgen. Het behoud van deze erfgoedschatten is cruciaal om het unieke karakter van de castrale kapel voor toekomstige generaties te waarborgen.
Naast de restauratie van de kunstschatten is er ook dringend behoefte aan moderne klimaatbeheersing en beveiliging om de kapel en haar kostbare interieur te beschermen. De Erfgoed Challenge roept iedereen op om bij te dragen aan de redding van dit waardevolle erfgoed. Uiteindelijk is het de bedoeling dat de kapel terug voor publiek toegankelijk wordt.
De sfinxen van het Kasteel van Heers
Vijf eeuwen lang weerstond het Kasteel van Heers weer en wind, oorlog en familieruzies, maar door geldgebrek van de laatste adellijke eigenaars verviel dit indrukwekkend slot in een ruïneuze toestand. Erfgoedstichting Herita, een groep omwonenden en de Vlaamse Overheid gaan samen de uitdaging aan om het volledige kasteeldomein te restaureren en te herwaarderen.
Voor de Erfgoed Challenge ligt de focus op de terracotta sfinxen die ooit de toegangspoort van het domein sierden. De ingang werd in de eerste helft van de negentiende eeuw voorzien van een monumentale toegangspoort met hekwerk, twee zuilen en twee sokkels. De sokkels zijn gemaakt uit witte natuursteen en blauwe hardsteen en zijn breed en massief. Bovenop het linkerexemplaar zijn restanten van een beeld van een sfinx. Oorspronkelijk was er op de rechtersokkel ook zo’n sfinx – dat wordt bewezen door laat-negentiende-eeuwse foto’s – maar die is helaas verloren gegaan. De nog overgebleven sfinx, zwaar beschadigd door de tand des tijds, staat symbool voor het herstel van het hele domein.
Een grondige studie zal de restauratiemethode van de sfinx bepalen en de geschiedenis van het beeld ontrafelen. De restauratie van de nog resterende sfinx zal de basis vormen voor een eventuele reconstructie van de tweede. De beelden zijn een beetje zoals het hele kasteeldomein: er is weinig over geweten, maar met de nodige zorg zal het erfgoed zijn geheimen prijsgeven en herrijzen.
De tegeltableaus van het Picardisch Huis in Moeskroen
De balzaal van het Picardisch Huis in Moeskroen is versierd met ongeveer 4000 geglazuurde wandtegels. Die zijn vervaardigd tussen 1922 en 1923 door Maison Helman Céramiques d’Art uit Sint-Agatha-Berchem en vormen samen figuratieve en allegorische panelen op een oppervlakte van zo’n 100 m². Het uitzonderlijke ensemble, zowel door zijn omvang als de kwaliteit van de uitvoering, is een iconisch voorbeeld van decoratieve keramiek uit het interbellum.
Door schade veroorzaakt door waterinfiltratie is de staat van de tegels ernstig aangetast. Dringende conservatie en restauratie is noodzakelijk om dit waardevolle erfgoed te beschermen voor toekomstige generaties. Op verschillende plaatsen hebben zich zouten ontwikkeld, soms ter hoogte van de voegen, soms onder de tegels, maar soms ook als korsten bovenop de tegels. Het volume van de zouten oefent druk uit waardoor tegels loskomen en soms zelfs naar beneden vallen. Sommige tegels zijn al uit voorzorg van de muren gehaald. Dankzij recente dakherstellingen is verdere schade door waterinfiltratie voorkomen, maar na het dak, moet nu de rest van de balzaal gerestaureerd worden.
De Erfgoed Challenge biedt een kans om de restauratie van dit bijzondere tegelensemble te realiseren. Met voldoende morele en financiële steun kan dit zeldzame stuk cultureel erfgoed worden behouden voor de inwoners van Moeskroen en alle Belgen.
Het interieur van het Van Buuren Museum & Tuinen in Ukke
Het Van Buuren Museum & Tuinen is een iconische art deco-villa gebouwd tussen 1924 en 1928. Na de dood van haar man in 1955 transformeerde Alice van Buuren het huis in een museum om hun collectie te bewaren en hun levensstijl met het publiek te delen. Deze plek staat nu voor een belangrijke uitdaging: de restauratie van zijn originele interieur. Het meubilair, textiel en houtwerk, ontworpen door gerenommeerde kunstenaars zoals Studio Dominique, Sonia Delaunay en Jaap Gidding, vertonen na bijna een eeuw tekenen van slijtage.
Dankzij de Erfgoed Challenge wordt nu gestreefd naar het behoud van dit zeldzame, originele interieur. Een deel van het meubilair in het huis is de afgelopen 15 jaar weliswaar gerestaureerd, maar de volgende fasen zijn gepland voor objecten die 100 jaar onveranderd zijn gebleven en nog nooit zijn gerestaureerd. Eerst zal grondig moeten worden onderzocht waar het houtwerk, de bekleding, of stoffen, tekenen van slijtage, verkleuring of andere schade vertonen. Het interieur zal daarna behandeld worden met respect voor de originele materialen en technieken.
Dankzij de juiste ingrepen kunnen bezoekers de bijzondere, intact gebleven inrichting blijven bewonderen, wat essentieel is voor het voortbestaan van het museum als een levend kunst- en designmonument.
Het doksaal van Karel V in de basiliek van Walcourt
Het zestiende-eeuwse doksaal van Karel V in de Sint-Maternusbasiliek van Walcourt is een van de belangrijkste in België. Dit imposante koordoksaal is vervaardigd uit Avesnessteen en blauwe hardsteen en is rijkelijk gedecoreerd met religieuze beelden, baldakijnen, bogen, opengewerkte architectonische elementen, bloemen, nissen, friezen en medaillons, allemaal uitgevoerd in zuivere laatgotische stijl, met hier en daar al ornamenten die naar de renaissance verwijzen. Het werd mogelijk geschonken door keizer Karel V (1500-1558). Midden op het doksaal staat het jaartal 1531, een herinnering aan de tijd waarin het werk voltooid werd.
Na jaren van blootstelling aan stof, roet en verval verkeert het doksaal in slechte staat. Om dit erfgoed te redden wil het KIK starten met een studie naar de toestand van het doksaal. Daarnaast zal een materiaal-technische studie gebeuren in combinatie met een (kunst)historische studie om de geheimen van dit monumentale meesterwerk te onthullen. Deze eerste stappen zijn cruciaal om een volledige restauratie mogelijk te maken.
Via de Erfgoed Challenge kunnen burgers nu stemmen om de studie van het kunstwerk te ondersteunen. Elke stem is een stap dichter bij het behoud van dit waardevolle doksaal, dat niet alleen de geschiedenis van Karel V en Walcourt symboliseert, maar ook een belangrijk deel van het cultureel en artistiek erfgoed vormt.
Tekst en foto’s genomineerden: KIK
