Dictator Francisco Franco: nietsontziende kameleon

Op Netflix Nederland is momenteel de Duitse documentaire Die Wahrheit über Franco – Spaniens vergessene Dikatatur uit 2017 te zien. “Aan de hand van diepgaand onderzoek biedt deze vijfdelige docuserie een uitgebreid overzicht van het turbulente, decennialange regime van Francisco Franco,” zo valt te lezen op de website van Netflix. Maken de documentairemakers dit waar?

Rücksichtslose despoot

De documentaire schetst terecht het beeld dat Franco een rücksichtslose despoot was die niet terugdeinsde voor het toepassen van extreem geweld. Van de koloniale oorlogen in Noord-Afrika tijdens de eerste decennia van de twintigste eeuw tot het neerslaan van revolutionaire opstanden in de Noord-Spaanse regio Asturias in de jaren dertig – excessief geweld en repressie maakten toen al onderdeel uit van Franco’s tactiek om ontzag af te dwingen.

Nietsontziend geweld maakte ook onderdeel uit van Franco’s campagne tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). Deze oorlog resulteerde in een overwinning voor Franco, die aansluitend zijn autoritaire regime vestigde waardoor de Tweede Spaanse Republiek definitief ten einde kwam. Historicus Walther Bernecker stelt in de documentaire dat het Franco niets uitmaakte om half Spanje te doden, zolang het land maar niet Marxistisch werd. Volgens historicus Antony Beevor waren zelfs de Duitse en Italiaanse machthebbers, die Franco tijdens de burgeroorlog steunden, geschokt door Franco’s wreedheid.

Ook na de Spaanse Burgeroorlog heerste Franco met harde hand. Tot het einde van de Tweede Wereldoorlog executeerde het Franco-bewind ongeveer 200.000 personen. In meer dan 170 concentratiekampen werden tegenstanders heropgevoed of ingezet voor dwangarbeid. Massa-arrestaties en martelingen waren aan de orde van de dag. Bijzonder schrijnend is de kwestie van de gestolen kinderen, niños robados. Het regime ontvreemdde tienduizenden baby’s en jonge kinderen van tegenstanders. Baby’s werden verkocht aan adoptieouders die loyaal waren aan het dictatoriale bewind terwijl er ook kinderen in tehuizen werden opgevoed volgens de waarden van het regime.

Opportunistische overlever

De documentaire maakt tevens inzichtelijk dat de internationale context een belangrijke rol speelde in de opkomst en het voortbestaan van het Franco-regime. Hitler en Mussolini hielpen Franco in het zadel tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Van het faciliteren van een luchtbrug, om Franco’s troepen van Noord-Marokko over te brengen naar Zuid-Spanje, tot het inzetten van tienduizenden soldaten en militair materieel – zonder hulp van Hitler en Mussolini had Franco de oorlog niet kunnen winnen. Intussen hielden Frankrijk en vooral het Verenigd Koninkrijk zich vast aan non-interventie terwijl de Sovjet-Unie steun gaf aan de Republikeinse regering. De Spaanse Burgeroorlog was beslist een intern conflict met internationale dimensies.

Na de Spaanse Burgeroorlog bleef de internationale context van belang. Tijdens de Tweede Wereldoorlog probeerden Hitler en Mussolini steun te krijgen van Franco terwijl het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten steekpenningen gebruikten om te voorkomen dat Franco zich zou scharen aan de zijde van de Asmogendheden. Naarmate de overwinningskansen van de Asmogendheden slonken, wijzigde Franco als een kameleon van kleur. Omwille van het voortbestaan van zijn regime distantieerde Franco zich van de Asmogendheden en profileerde hij zich nog sterker als anticommunistische strijder om zo een acceptabele bondgenoot te worden van het Westen. Te midden van veranderende internationale omstandigheden wist Franco, met een dosis geluk, als opportunistische overlever overeind te blijven.

Een vergeten dictatuur?

De titel van de documentaire stelt dat het Franco regime een vergeten dictatuur is. Dat valt te betwisten. Voor de historici en geïnteresseerden die zich hebben verdiept in de eigentijdse Spaanse geschiedenis bevat de docuserie niet veel nieuwe informatie. Desalniettemin zijn dit soort producties over de langstzittende dictator van Europa spaarzamer dan documentaires over Hitler. In relatieve zin kan het Franco-regime, dat een veel langere levensduur kende dan het Hitler-bewind, dan wel gezien worden als een vergeten dictatuur.

Wat dat betreft is het een gemiste kans dat de vijfde en laatste aflevering van de serie gebruikt wordt als een samenvatting van de eerste vier afleveringen. Deze laatste aflevering had beter aangewend kunnen worden om uitgebreider in te gaan op de transitie van dictatuur naar democratie en de erfenis van bijna 40 jaar dictatuur waar hedendaags Spanje nog steeds mee in het reine moet komen. Helemaal vergeten is de dictatuur dus zeker niet.

Een ander minpunt van de docuserie is de nasynchronisatie waarbij steeds eerst een klein stukje van de oorspronkelijke taal van de sprekers is te horen om vervolgens over te schakelen op een Duitse voice-over. Dit werkt storend en belemmert een vloeiend verloop van het narratief.

Al met al is de docuserie zeker een bezichtiging waard. Verschillende historici en ooggetuigen komen aan het woord en het aansprekende beeldmateriaal neemt de kijker mee op een visuele reis terug in de tijd. Van een clip van Franco die een verklaring voorleest in het Engels en beelden van een jonge Willy Brandt als journalist tijdens de Spaanse Burgeroorlog tot oorlogsbeelden en fragmenten over het dagelijkse leven tijdens de dictatuur – de documentaire biedt een interessant en levendig beeld over het tijdperk van dictator Francisco Franco, de nietsontziende kameleon.

~ Stefanie F.M. Massink
Docent Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht.