Edward Jenner en de ontdekking van zijn vaccinatie

De Engelse plattelandsarts Edward Jenner ontwikkelde eind achttiende eeuw een vaccin tegen de pokken, een ziekte die in deze tijd jaarlijks duizenden doden eiste. De arts toonde de nauwe verwantschap tussen koeien-, paarden- en mensenpokken (smallpox) aan en ontdekte dat hij mensen immuun kon maken voor de pokken door hen te besmetten met het koepokvirus. Dat we inentingen tegen allerhande ziekten tegenwoordig ‘vaccins’ noemen danken we aan Jenner. Het woord vaccin is namelijk afgeleid van het woord vaccinia, de Latijnse medische benaming voor het koepokkenvirus.

Variolatie

Hoewel Edward Jenner vaak beschouwd wordt als de grondlegger van de moderne vaccinatie, werd er voor die tijd ook al gebruik gemaakt van allerhande vormen van vaccinaties. Om mensen te beschermen tegen het levensgevaarlijke pokken-virus werd bijvoorbeeld lange tijd gebruik gemaakt van de gevaarlijke en wat primitieve techniek genaamd variolatie, een verwijzing naar het Latijnse woord voor pokken: variola. Bij deze techniek – die onder meer eeuwenlang veel gebruikt werd in China, Perzië, Turkije en India – werd pus uit de wonden van pokkenlijders via sneetjes in de huid van gezonde mensen ingebracht. Door alleen pus te gebruiken uit de wonden van mensen die leden aan een lichte variant van de ziekte (variola minor), hoopte men dat de ontvangers ook alleen de lichte variant zouden ontwikkelen en daarmee genoeg antistoffen opbouwden om beschermd te zijn tegen het ernstige pokken-virus: variola major. Vanaf ongeveer de zeventiende eeuw werd variolatie ook steeds vaker toegepast in Europa.

Dat mensen bereid waren zich te laten infecteren had alles te maken met het enorme gevaar van het pokkenvirus. Geschat wordt dat vroeger gemiddeld één op de tien mensen aan de pokken overleed. In de achttiende eeuw zou de ziekte wereldwijd jaarlijks zo’n vierhonderdduizend dodelijke slachtoffers hebben geëist. Daarnaast raakten duizenden mensen blind. Berucht zijn ook de verhalen over de miljoenen doden die in de periode na Columbus in Noord- en Zuid-Amerika vielen, toen de oorspronkelijke bewoners daar in aanraking kwamen met ‘Europese ziekten’, waaronder het pokkenvirus.

Varialotie was gevaarlijk, maar kon wel bescherming bieden. Wie behandeld was had nog ‘maar’ een sterftekans van één op vijftig. Wetenschapsjournalist Simon Rozendaal schrijft in zijn boek Vaccinatie (2014) het volgende over variolatie:

Bij variolatie werden veel mensen werkelijk ziek en een paar procent overleed er zelfs aan. Er werd met echte, levende ziekteverwekkers gewerkt in plaats van, zoals bij de meeste hedendaagse vaccinaties, met dode of kreupele ziekteverwekkers of onderdelen daarvan (eiwitten van de ziekteverwekker). Heel soms, als het echt niet anders kan, worden in in de huidige vaccins nog steeds levende ziekteverwekkers gestopt, maar bij die uitzonderingen gaat het om hoeveelheden die honderd tot duizend keer zo klein zijn als bij variolatie. (h3)

Plattelandsarts

Terug naar Edward Jenner. In 1749 als zoon van een predikant geboren in Berkeley, een klein dorpje in het Engelse graafschap Gloucestershire. Toen de jonge Edward vijf jaar was overleed zijn vader. Hierna werd de opvoeding grotendeels verzorgd door zijn oudere broer, die eveneens predikant was. In zijn jonge jaren onderging Jenner zelf overigens ook variolatie in een poging hem te beschermen tegen de pokken. Dit ging er nogal rigoureus aan toe. Samen met enkele andere boerenjongens werd Jenner eerst op een hongerdieet gezet en daarna kreeg hij een aderlating. Vervolgens werd de variolatie toegepast. De jongens werden hierna opgesloten in een schuur. Uitzieken maar.

Rond zijn dertiende ging Jenner in de leer bij een chirurg, waardoor hij de eerste nodige medische kennis opdeed. Hierna vertrok de jonge Edward naar Londen waar hij als huisleerling onderwezen werd door de destijds beroemde Schotse chirurg John Hunter. Deze moedigde zijn pupil aan om vooral onafhankelijk van de medische wereld te werken en als arts veel waarde te hechten aan eigen waarneming. Na twee jaar keerde Edward Jenner terug in Berkeley (1773), waar hij aan de slag ging als plattelandsdokter.

In zijn praktijk werd Jenner geregeld geconfronteerd met het pokkenvirus, ook wel kinderpokken genoemd omdat de ziekte vooral veel kinderen trof. Jenner constateerde dat de ziekte zeer gevaarlijk was en dat wie het virus overleefde vaak voor het leven getekend was. Voormalige pokkenlijders waren te herkennen aan een (zeer) pokdalige huid.

Volksgeloof

Als plattelandsarts hoorde Jenner van het oude volksgeloof dat meisjes die op boerderijen in aanraking kwamen met het koepokkenvirus niet vatbaar waren voor de mensenpokken. Toen Jenner in mei 1796 in contact kwam met Sarah Nelmes, een melkmeisje dat tijdens haar werk besmet was geraakt met de koepokken en etterbuilen op haar handen en armen had, zag de arts zijn kans schoon. Jenner besloot wat vocht uit de koepokkenblaasjes op de armen van het melkmeisje te halen en die vervolgens in te brengen op de arm van een gezond achtjarig jongetje genaamd James Phipps, de zoon van zijn tuinman. Enkele dagen later kreeg de jongen een milde vorm van koepokken, waarvan hij snel en volledig herstelde. Hiermee had Jenner bewezen dat de koepokken door mensen overgedragen kon worden.

Ongeveer twee maanden later besloot Jenner een gewaagd experiment uit te voeren, dat in deze tijd om ethische redenen als zeer dubieus zou worden bestempeld. De arts besmette de herstelde James Phipps opnieuw, maar nu met de échte pokken, om te ontdekken of de jongen dankzij de eerdere milde koepok-besmetting nu niet meer vatbaar was voor de mensenpokken. Dat bleek het geval. De knul werd helemaal niet ziek. Zelfs niet een beetje en zijn huid was nog helemaal glad.

In de jaren hierna voerde Jenner een groot aantal vervolgexperimenten uit, waaronder op zijn zoon, en stelde vast dat het koepokkenvirus bescherming bood tegen de pokken. In 1798 publiceerde hij een brochure waarin hij zijn bevindingen uit de doeken deed: An Inquiry into the Causes and Effects of the Variolae Vaccinae (Een onderzoek van de oorzaken en effecten van Variolae Vaccinae). De medische wereld reageerde aanvankelijk sceptisch. De gerenommeerde Royal Society weigerde Jenner’s publicatie en sommige medici probeerden Jenner’s werk zelfs in diskrediet te brengen, mogelijk omdat zij vreesden patiënten kwijt te raken die zich door de beschikbaarheid van een vaccin niet meer wilden laten varioleren. De arts William Rowley verspreidde zelfs het bizarre verhaal dat een van zijn patiënten een koeienkop had gekregen nadat deze het vaccin van Jenner had ontvangen. Ook maakte hij melding van patiënten die waren gaan loeien en na toediening op handen en voeten gingen lopen. Een andere arts ging zo ver in zijn strijd tegen de plattelandsarts dat hij een door Jenner opgestuurde zending koepok-serum verving door het gevaarlijke pokkenserum.

Jenner bleef ondanks de felle tegenstand strijden voor ‘zijn’ vaccin en vertrok naar Londen in een poging vrijwilligers te vinden voor de vaccinatie. Dit bleek nog vrij lastig. Dat de vaccinatie uiteindelijk populair werd was onder meer te danken aan medici als Henry Cline, George Pearson en William Woodville. Toen het sterftecijfer van de pokken begon te dalen, kreeg Edward Jenner uiteindelijk steeds meer credits voor zijn werk. En het draagvlak voor de vaccinaties steeg. Matthew Baillie, een beroemde arts in het St. Georges-ziekenhuis in Londen sprak zich lovend uit:

Het is de baanbrekendste ontdekking in de geschiedenis van de geneeskunde.

Pokkenvrij

De vaccinatie tegen de pokken verspreidde zich hierna snel over de wereld, hoewel het aanvankelijk nog lastig was om het pure koepokkenvaccin te bemachtigen en ook nog veel onduidelijk was over hoe de immuniteit precies werkte. Het bestaan van virussen was in deze tijd bijvoorbeeld nog onbekend (die werden eind negentiende, begin twintigste eeuw ontdekt) en men wist niets van de rol die micro-organismen speelden bij het verspreiden van ziekten. De vrees voor de pokken zorgde er echter voor dat velen zich ondanks alle onzekerheden toch lieten vaccineren, hoewel er soms sprake was van ernstige bijwerkingen en er ook wel mensen waren die na een vaccinatie overleden. Begin negentiende eeuw was de sterfte aan de pokken dankzij het vaccin al erg gedaald. In 1840 stelde het Engelse parlement de vaccinatie verplicht.

Ongeveer tweehonderd jaar na de ontdekking van Edward Jenner was de ziekte volledig uitgeroeid. Dit mede dankzij een grote pokkencampagne die de wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in 1967 lanceerde. Pokken werd uiteindelijk de eerste ziekte in de geschiedenis die door menselijke inspanningen is geëlimineerd. Het laatste natuurlijke geval van mensenpokken deed zich voor in 1977, toen een 23-jarige kok in Somalië de ziekte opliep. Op een kleine uitbraak in een laboratorium na, is de ziekte hierna niet meer voorgekomen. In 1980 verklaarde de WHO de wereld officieel pokkenvrij.

Louis Pasteur

Dat alle inentingen die gericht zijn op het beschermen tegen infectieziekten vandaag de dag bekend staan als ‘vaccinaties’ is te danken aan de Franse chemicus Louis Pasteur die in 1885 zelf een vaccin tegen hondsdolheid ontwikkelde. De vernoeming leek de Fransman een mooi eerbetoon aan de Engelse arts die bij zijn inentingen immers gebruik had gemaakt van vaccinia, het koepokkenvirus.

Boek: Vaccinatie – Simon Rozendaal

Bronnen ▼