Een boksring op de appelplaats van kamp Vught

Het geluid van getimmer klonk over de appèlplaats van kamp Vught. Op de plek waar gevangenen anders eindeloos moesten wachten totdat ze geteld waren en publieke afranselingen plaatsvonden, werd nu van houten planken een boksring gebouwd. De volgende dag, 15 juni 1943, stond een sportdag gepland met in de avond een boksevenement. Ook een achtvoudig Nederlands bokskampioen en goudenmedaillewinnaar op de Joodse wereldspelen zou in de ring zijn kunsten vertonen. Zijn naam was Ben Bril. Net als alle andere sporters in het kamp was ook hij een gevangene van de nazi’s.

De Amerikaanse journalist Steven Rosenfeld (1959) is een achterneef van Ben Bril. Mede aan de hand van gesprekken met zijn boksende familielid, diens vrouw en hun zoon Ab schreef hij “Dansen om te overleven”, dat zich concentreert op de onderduikperiode en het verblijf in kamp Vught van de bokser en zijn gezin. Hoewel het behalve op gesprekken met de hoofdpersonen gebaseerd is op nauwgezet bronnenonderzoek, is het boek geschreven in romanvorm. Daarmee onderscheidt het zich van de eerder verschenen biografie “Ben Bril: Davidster als ereteken” (2006) van sportjournalist Ed van Opzeeland. Ook Wilfried de Jong besteedde al eens aandacht aan het levensverhaal van de atleet in zijn televisieprogramma Sportpaleis De Jong. Desondanks zullen veel Nederlanders bij het horen van de naam van de topbokser hun wenkbrauwen fronsen.

Olympiër

Voor de Tweede Wereldoorlog genoot de in 1912 in Amsterdam geboren Barend “Ben” Bril meer faam. Hij was net zestien geworden toen hij in zijn geboortestad, als jongste Nederlandse bokser ooit, op de Olympische Spelen van 1928 de kwartfinales behaalde in de klasse vlieggewicht. Aan de basis van zijn succes stond boksschoolhouder Joop Cosman, die zijn pupil leerde dat boksen veel meer was dan enkel erop los slaan. Technisch gezien ontwikkelde Bril zich tot de beste bokser die de trainer onder zijn hoede had. Tegenstanders die hem in kracht overtroefden, was hij de baas met zijn voetenwerk en de elegantie van een volleerd danser. Zijn trofeeënkast had verder gevuld kunnen worden op de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn, maar vanwege het antisemitisme van de nazi’s weigerde de Joodse sporter zijn prestaties in Duitsland te vertonen.

Vier jaar later werd Nederland bezet en maakte ook hier de Joodse bevolking onaangenaam kennis met het nazibeleid. In 1942 dook Bril met zijn vrouw Celia en zoontje Ab onder om te ontsnappen aan deporatie, eerst in Utrecht en later boven hun broodjeszaak in Amsterdam. Zoals zoveel van hun lotgenoten werden ze verraden en gearresteerd. Via de verzamelplaats in de Hollandsche Schouwburg in de hoofdstad kwamen ze terecht in kamp Vught nabij Den Bosch. Hier verbleven ze gescheiden van elkaar, een enorme beproeving voor zowel de ouders als voor Ab, die bij aankomst in het kamp nog zes moest worden en als gevolg van de slechte omstandigheden in het kamp ernstig ziek werd. De doorzetter die Ben Bril was, wist hij zich in Vught op te werken tot blokoudste in de hoop dat hij aldus invloed kon uitoefenen op zijn lot en dat van zijn gezin. Samenwerken met de SS-kampleiding was echter wel de prijs die dat kostte.

Samenwerken met de SS

Na zijn boksverleden eerst verzwegen te hebben, maakte Bril zich bekend als Olympisch atleet bij Schutzhaftlagerführer Otto Reinecke, op de commandant na de belangrijkste SS’er in het kamp. In ruil voor privileges kreeg de bokser de opdracht een sportdag te organiseren, inclusief bokswedstrijd. Zijn vriend en collega-bokser Ab de Vries, die zelf met zijn gezin in vernietigingskamp Sobibor vergast zou worden, veroordeelde Bens samenwerking met de SS. De bokswedstrijd, waarbij Bril als scheidsrechter fungeerde en ook één partij meebokste, werd in de ogen van Reinecke een succes. Voor de Joodse kampioen had hij een verrassing in petto, want de volgende keer zou hij het moeten opnemen tegen een “Arische” tegenstander, een Duitse gevangene die bij zijn Joodse medegevangenen gevreesd werd om zijn wreedheid. Het werd een wedstrijd waarbij voor Ben veel meer op het spel stond dan enkel de sportieve eer.

Lees ook: Fragment over deze bokswedstrijd

Zonder de keuzes van zijn hoofdpersoon expliciet goed of af te keuren, weet Steven Rosenfeld een geloofwaardige verklaring te geven voor wat Ben Bril deed. Al tijdens maar vooral na de oorlog kregen Joden die samenwerkten met de nazi’s veel kritiek te verduren; hadden zij immers niet vrijwillig bijgedragen aan hun eigen noodlot en dat van hun volk? Elke keuze die Bril maakte, was echter ingegeven uit liefde en zorg voor zijn gezin. Principeloos en moreel verwerpelijk lijken zijn daden nooit te zijn geweest, in tegenstelling tot bijvoorbeeld die van twee andere leerlingen van bokstrainer Cosman en vroegere vrienden van Bril, de nazisympathisanten Sam Olij en zijn broer Kees. Zij namen vrijwillig dienst in de Waffen-SS en waren beruchte Jodenjagers. In oorlogstijd draait alles om keuzes, die je kunnen doen belanden aan de goede of slechte kant van de geschiedenis, zo is ook in dit boek de conclusie.

Hoe het Ben Bril en zijn gezin na hun verblijf in kamp Vught verging, wordt door Rosenfeld slechts kort beschreven. Het drietal overleefde de oorlog, maar het duurde lang voordat er aandacht voor het oorlogsverhaal van de Olympische sporter kwam, omdat hij er zelf ook niet graag over sprak. Inmiddels is dat recht gezet. Sinds 2006 is het Ben Bril Memorial boksgala een jaarlijks terugkerend evenement. Voor wie geen boksliefhebber is, is “Dansen om te overleven” een zeer goed geschreven kennismaking met deze sportlegende, wiens verhaal ook de jongere lezer van 12 jaar en ouder zal aanspreken. Daarnaast is het een aangrijpend verslag van gevangenschap in kamp Vught. Weliswaar ontbrak het hier aan gaskamers en gedroegen de bewakers zich relatief mild, maar enkel de angst van Joodse vaders, moeders en jonge kinderen tijdens hun maandenlange afscheiding van elkaar, moet niet onderschat worden. Het verhaal van Bril is daarmee niet enkel een eerbetoon aan een memorabele topsporter, maar ook aan een Joods gezin dat het zoals zovele zwaar te verduren kreeg tijdens de Holocaust.

– Go2War2

Boek: “Dansen om te overleven”

Bekijk dit boek bij:

Reportage Omroep Brabant over Ben Bril