Leopolis, Lemberg, Lwów, Lvov en Lviv. De stad die onder zoveel namen bekend gestaan heeft, kent een rijke geschiedenis. En een tragische, want gedurende het nazi- en Sovjettijdperk verloor de stad vrijwel haar complete bevolking. Sporen van dit dramatische verleden zijn er echter nauwelijks, zo blijkt uit het (foto)boek Lviv, stad van paradoxen.
De meeste Europese steden zijn sinds WO II helemaal opgeknapt, deels sterk vercommercialiseerd en door de toeristische sector ingepalmd. Maar Lviv had nog iets van hoe ik in mijn jeugd door Amsterdam of Rotterdam liep. Lviv is een stad die nog niet helemaal is ingehaald door de moderne tijd en dat beviel mij in het algemeen goed.
De basis voor een (foto)boek was gelegd. Kessler vond meerdere medestanders om zijn boek te verrijken. Stedenbouwkundige Kees van Ruyven, journalist Michiel Driebergen en filosoof Ruud Meij verzorgden elk een essay en stedenbouwkundige Herman Zonderland maakte plattegronden van de stad in heden, verleden en toekomst. Alle teksten zijn zowel in het Nederlands als Engels opgenomen. Voorzien van een harde kaft en rijkelijk gevuld met paginagrote kleurenfoto’s misstaat deze publicatie niet op de koffietafel. Behalve de foto’s, essays en de plattegronden bevat de publicatie ook nog een uitneembaar boekje, getiteld “Lviv, kompas van Europa”, waarin aan de hand van teksten en kaarten de historisch-geografische positie van Lviv wordt uitgelegd.
Die historisch-geografische geschiedenis loopt langs grillige lijnen en begint in 1250. Toen legde koning Danylo van Galicië met de bouw van een burcht voor zijn zoon Lev (leeuw) de basis voor de stad die bekend kwam te staan als Leopolis. Na aanvankelijk behoord te hebben tot het Kievse Rijk zou de Midden-Europese stad de daaropvolgende eeuwen meerdere naties toebehoren, waaronder Polen, het Habsburgse Rijk, de Sovjet-Unie en nazi-Duitsland.
Vanwege de voortdurende grensverschuivingen en de centrale ligging in Europa kende de stad een rijke, multiculturele bevolking, bestaande uit onder andere Polen, Oekraïners, Russen, Joden en Armeniërs. Rooms-katholieken, joden en Grieks-katholieken woonden er samen en verfraaiden de stad met hun gebedshuizen.
Voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog maakte de stad als Lwów onderdeel uit van de Tweede Poolse Republiek, totdat als gevolg van het Molotov-Ribbentroppact (het non-agressiepact tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie) het Rode Leger in september 1939 de stad binnenviel. Met de Lontski-gevangenis als het centrum van het kwaad startten de Sovjets met de vervolging van nationalisten en intellectuelen van Oekraïense en Poolse afkomst. Diezelfde gevangenis werd na de Duitse inval in de Sovjet-Unie, toen Lvov Lemberg werd, in gebruik genomen door de nazi’s. De meer dan 100.000 personen rijke Joodse bevolking viel in de naziperiode ten prooi aan deportatie en uitroeiing. Het Joodse getto van Lemberg was één
van de grootste in bezet Europa.
Na de herovering door de Sovjet-Unie in 1944 maakte de stad, Lvov genoemd, tot de val van het IJzeren Gordijn onderdeel uit van de Sovjetrepubliek Oekraïne. Al meteen werd door Stalin begonnen met de verdrijving van de Polen in de vorm van een massale volksverhuizing. De plek van de Polen, die afgevoerd werden naar de naar het westen verschoven Volksrepubliek Polen, werd ingenomen door Russen en Oekraïners. Decennia lang zuchtte de stad onder Sovjetoverheersing, waarbij talrijke burgers in de goelag eindigden.
Na de instorting van de Sovjet-Unie in 1991 werd de stad onderdeel van de democratische staat Oekraïne en dat is ze nog steeds. Gezien de ligging vlakbij de grens met de Europese Unie is met name de jongere bevolking van Lviv westers georiënteerd en is de stad een belangrijk centrum van Oekraïens nationalisme. De in 2014 in hoofdstad Kiev uitgebroken Euromaidanrevolutie, die leidde tot de afzetting van de Russisch-georiënteerde president Viktor Janoekovytsj, kan in de stad op veel steun rekenen.
Paradoxen vormen de rode lijn in het boek van Dolph Kessler en zijn medesamenstellers. Meerdere voorbeelden worden genoemd, maar één daarvan is misschien wel het meest opvallend. Uiterlijk gezien kent de stad een rijke geschiedenis, zo blijkt ook uit de foto’s van prachtige gebouwen in diverse stijlen (jugendstil, barok, neoclassicisme, etc.). Innerlijk gezien kent de stad echter nauwelijks een historisch bewustzijn.
De wortels van de meeste bewoners liggen elders en de oorspronkelijke bewoners zijn uitgeroeid of verdreven, evenals hun nagedachtenis. Waar in een stad als Berlijn in haast elke straat de Holocaust met tastbare monumenten wordt herdacht, moet je in Lviv hard zoeken naar een Holocaustmonument of aandenken aan de rijke Joodse geschiedenis. Tijdens zijn ontdekkingstochten door de stad, die hij veelal met de tram aflegde, ondervond Michiel Driebergen dat de plek waar de Gouden Roos synagoge ooit stond tegenwoordig een met golfplaten omheinde lege ruimte is, waar zwervers rondscharrelen tussen vuilnis.
De eerder genoemde Lontski-gevangenis, een symbool van nazi- en Sovjetterreur bij uitstek, heeft tegenwoordig nog altijd dezelfde bestemming. Kijkend naar de foto’s van ouderen in het boek kun je je iets voorstellen van deze onverschilligheid ten opzichte van de geschiedenis. Terwijl de jeugd in korte rokjes en vlotte spijkerbroeken met de tijd is meegegaan, lijkt de klok van de oudere generatie, met hun sobere, eentonige kleding en brillen met zware monturen, stil te zijn blijven staan in het Sovjettijdperk, waar het herdenken van het individu taboe was. Een zoveelste paradox, die tussen jong en oud. Het zal aan jongere generaties zijn om in het reine te komen met de geschiedenis en er eer aan te bewijzen.
De prachtige kleurenfoto’s vertellen zo elk hun eigen verhaal. Ze tonen de stad in al haar gezichten: van de moderne winkelstraten met McDonald’s en Armani tot de kille flats uit het Sovjettijdperk. Van de rammelende trams door grauwe, besneeuwde straten tot de moderne, vrijwel lege terminal die gebouwd werd voor het EK. En van het vrolijk gekleurde zwemparadijs tot de niet minder uitbundig versierde kerken. Heden en verleden smelten in Lviv samen, waarbij de historie echter met onverschilligheid tegemoet getreden wordt en de toekomst met enige schroom. Wanneer de bevolking van Lviv zich net zo bewust wordt van de tragiek en kansen van hun stad als de samenstellers van dit boek, kan de toekomst veel moois brengen, hoewel de geschiedenis ook aantoont dat de ligging van de stad op de grens tussen het Westen en Rusland bedreigingen met zich meeneemt. De stad van paradoxen is ook een speelbal van de geschiedenis.
Meer infomatie over dit boek op www.lvivbook.com
