Parelwitte zandstranden, wuivende palmbomen en een schatkaart waarop met een kruisje aangegeven is waar piraten hun kostbare buit begraven hebben. Velen zullen hieraan denken als hen gevraagd wordt naar wat ze zich voorstellen bij een afgelegen eiland. Maar lang niet op alle geïsoleerde eilanden is er sprake van een dergelijk paradijselijk beeld.
De Duitse kunsthistorica en schrijfster Judith Schalansky (1980) was als kind al gebiologeerd door atlassen. In de huiskamer van haar ouderlijk huis reisde ze af naar verre bestemmingen, terwijl ze met haar vingers gleed over hooggebergten, wereldzeeën en ijsvlakten. Die fascinatie is gebleven en in haar boek pleit ze ervoor de cartografie tot de poëzie te rekenen en de atlas tot de schone letteren. Zelf doet ze met haar publicatie daartoe alvast een voorzet. Door haarzelf samengestelde natuurkundige kaarten zijn in het boekwerk aangevuld met korte teksten. Met die symbiose van cartografie en literatuur vertelt ze het verhaal van vijftig afgelegen eilanden, want ook in deze geïsoleerde locaties is de schrijfster sterk geïnteresseerd.
“Een afgelegen eiland is van nature een gevangenis”, zo schrijft Schalansky in haar inleiding. “Omsloten door de monotone, onoverkomelijke muren van een hardnekkig aanwezige zee en ver weg van de handelsroutes die de overzeese kolonies als navelstrengen met het moederland verbinden, is het geschikt als verzamelplaats van alles wat ongewenst, verdrongen en afwijkend is.” Kindermoord, kannibalisme, verkrachting, zelfmoord en mensenvleesetende krabben, het passeert in haar boek allemaal de revue. Onbewoonbare rotslandschappen, levensgevaarlijke klippen en onbeklimbare kliffen, dat is het landschap waarin de meeste van deze gruwelverhalen zich afspelen. “Het paradijs mag dan een eiland zijn, de hel is het ook”, aldus de schrijfster.
Eén van de tragediën uit het boek speelde zich af op het piepkleine Franse eilandje Tromelin in de Indische Oceaan. Op 31 juli 1761 sloeg de Utilte, een schip van de Franse Oost-Indische Compagnie, hier tijdens noodweer te pletter op het rif. De overlevende bemanningsleden, waarvan velen ernstig verwond waren, vonden een veilig heenkomen op het eiland met een oppervlakte van nog geeneens één vierkante kilometer, waar zich enkel zand en een paar palmbomen bevonden. Met gebruik van de wrakstukken maakten de Franse bemanningsleden een vlot, waarmee ze zelf het eiland verlieten, terwijl ze zestig slaven achterlieten. Hulp voor hen arriveerde pas op 29 november 1776, toen nog slechts zeven vrouwen en een baby (een jongetje) overgebleven waren. Vele anderen hadden het niet langer kunnen uithouden op het stukje zand en waren op een vlot de zee opgedreven, de eindeloze leegte tegemoet.
Andere eilanden die behandeld worden zijn bijvoorbeeld het Britse eiland Sint Helena in de Atlantische Oceaan, het verbanningsoord van Napoleon. De Duitse kunsthistorica beschrijft hoe in oktober 1943 het speciaal voor de gelegenheid zwart geverfde fregat Belle Poule aanlegde bij het eiland om daar het stoffelijk overschot van de op 5 mei 1821 overleden keizer op te halen.
Een niet minder bekende historische locatie is het Japanse eiland Iwo Jima in de Grote Oceaan, waar misschien wel de bekendste foto tijdens de Tweede Wereldoorlog geschoten werd. Amerikaanse mariniers plantten hier hun vlag op de top van de vulkaan Suribachi, nadat ze die veroverd hadden op de Japanners. Schalansky noemt het aantal van 20.000 Japanse doden die vielen tijdens deze slag om een eilandje met een oppervlakte van slechts 23,2 vierkante kilometer (Texel is 463,3 km²).
Ook aan bod komt het Franse eiland Clipperton in de Grote Oceaan, waar tijdens de Eerste Wereldoorlog een Mexicaans garnizoen grotendeels omkwam door scheurbuik en verdrinking. Een vuurtorenwachter riep zich vervolgens uit tot koning en onderwierp de overgebleven vrouwen bijna twee jaar aan een schrikregime (hij zou zelf eindigen als voer voor de krabben). Niet minder bizar zijn de gebeurtenissen op het Ecuadoraanse eiland Floreana, eveneens in de Grote Oceaan, waar van 1929 tot 1934 vijf Europeanen, waaronder een sadistische, zelfbenoemde Oostenrijkse barones, een nieuw bestaan probeerden op te bouwen. Eén van hen bezweek aan de gevolgen van vleesvergiftiging, twee bewoners raakten vermist (waaronder de barones) en van een ander (de lakei van de barones) werd enkel het geraamte teruggevonden. Eén vrouw keerde terug naar Duitsland, maar wat zich precies op het eiland afgespeeld heeft is een mysterie gebleven.
Boek: De Atlas van afgelegen eilanden
