Elly Beinhorn en haar vlucht over Afrika

In haar autobiografie noemt Elly Beinhorn zichzelf een van de gedurfdste vrouwen van de twintigste eeuw. Als jongedame die op eigen houtje de wereld over vloog brak ze immers met het heersende rolpatroon. Ook de Duitse pers was zich in de jaren ‘30 van haar uitzonderlijke prestaties bewust. Deze rapporteerde dan ook gretig over haar stoutmoedige langeafstandsvluchten. Toch ging het Beinhorn niet alleen om media-aandacht: als piloot dacht ze ook een unieke diplomatieke functie te vervullen. Ze wist namelijk een brug te slaan tussen de politieke tradities uit de Weimartijd en de nieuwe wereldorde die de nazi’s beoogden.

In het jaar waarin Adolf Hitler aan de macht kwam vloog Beinhorn om Afrika heen. Het Duitse streven naar meer internationale samenwerking maakte in 1933 definitief plaats voor Hitlers wereldambities. In de jaren voor de beurskrach had Gustav Stresemann, de minister van Buitenlandse Zaken, verzoening met andere Europese landen voor ogen. Het Verdrag van Locarno typeert de internationale ontspanning die onder andere door Stresemann werd ingezet. Ook trad Duitsland in 1926 toe tot de Volkenbond. Beinhorn deelde zijn streven naar een harmonieuze internationale gemeenschap. Toch wilde ze met haar Afrikavlucht ook een steentje bijdragen aan de verwezenlijking van Hitlers politieke ambities. Hoe dacht ze deze twee politieke wensbeelden met elkaar te verzoenen?

Een korte biografie

Elly Beinhorn werd in het jaar 1907 in Hannover geboren. Daar ging ze naar het Schillerlyceum. Aanvankelijk wist ze niet zo goed wat ze wilde met haar leven, maar daar kwam in 1928 verandering in. Een voordracht van de Duitse piloot Hermann Köhl inspireerde haar om zelf te gaan vliegen. Vlak daarna begon ze met vlieglessen in Berlijn en ze behaalde al snel een vliegbrevet. Binnen enkele jaren verwierf ze enige bekendheid met haar luchtacrobatiek.

Haar echte doorbraak kwam echter pas toen ze begon met langeafstandsvluchten. Zo maakte ze in 1932 een reis rond de wereld. In 1936 trouwde ze met de autocoureur Bernd Rosemeyer en het jaar daarop kregen ze een kind. Rosemeyer kwam in 1938 echter om bij een poging om een snelheidsrecord te breken. Toen de Tweede Wereldoorlog begon, moest Beinhorn haar vliegtuig aan het leger afstaan; ze was immers geen oorlogsvlieger. Na de oorlog mochten Duitsers aanvankelijk niet vliegen. Toch wist ze haar carrière als piloot voort te zetten. Uiteindelijk stierf ze in 2007 op honderdjarige leeftijd. Haar nalatenschap bestaat voor een belangrijk deel uit haar reisverslagen.

180 Stunden über Afrika

Voor Beinhorn zelf was het schrijven van reisverslagen naast een aandenken ook een belangrijke bron van inkomsten. Door het verkopen van boeken kon ze haar vluchten financieren. Ze was daarom voortdurend bezig om publiciteit te vergaren. Door zichzelf zelf als jeugdig Mädchen (meisje) te ensceneren brak ze met de heersende rolpatroon en kreeg ze media-aandacht. Niet alleen viel ze als jongedame op in een door mannen gedomineerde sector, ook bood ze haar mannelijke collega’s serieuze competitie. Ze had namelijk enkele snelheidsrecords op haar naam staan.

Tactisch gaf Beinhorn haar reisverslag de titel 180 Stunden über Afrika. Snelheidsvluchten beloofden immers publiciteit. Mede door het grote enthousiasme onder de bevolking over de turbulente ontwikkeling van de aviatiek, was het luchtvaartboek een populair genre. Met deze titel appelleerde Beinhorn ook aan een ander sentiment. Ze wist in te spelen op de heersende koloniale nostalgie die veel Duitsers na het Verdrag van Versailles koesterden. In dit verdrag werd bepaald dat Duitsland zijn koloniën in Afrika moeten inleveren. Afrikaboeken, met Hans Grimm’s Volk ohne Raum als schoolvoorbeeld, lieten zien dat deze ‘roof’ onterecht was en stimuleerden bovendien de nostalgie naar het ‘verloren paradijs’. Dit genre was dus erg in trek. Beinhorn’s reisverslag werd daarom ook als Afrikaboek in de markt gezet.

In haar reisverslag vertelt Beinhorn over de vlucht die ze in 1933 langs de Afrikaanse kust maakte. Ze begon in Egypte, reisde via de oostkust naar Zuid-Afrika en kwam uiteindelijk via de westkust weer terug. In haar boek schrijft ze onder meer over de vlucht zelf en over de Duitse enclaves in de voormalige Duitse koloniën. Verder bericht Beinhorn in haar reisverslag over haar bezoek aan Benito Mussolini, die zelf ook piloot was. Met hem deelde ze ‘het gevoel om alleen achter het stuur van een kleine machine te zitten.’ ¹ Aan deze vliegsensatie hechtte ze grote betekenis.

Vredesengel van de Weimar Republiek

Er was volgens Beinhorn iets in de ervaring van het vliegen wat alle piloten met elkaar verbond. Dit gevoel zou ten grondslag liggen aan een eendrachtige gemeenschap van vliegers. In Beinhorn’s reisverslag is een behoorlijk aantal foto’s te zien waarop ze gemoedelijk naast haar buitenlandse kameraden staat. Daarbij vertelt ze over de steun die ze elkaar in moeilijke situaties boden. Zo bewees een van haar Franse collega’s haar in Marokko een dienst. Een grensbeambte had haar camera, filmtapes en revolver afgenomen. Dit vertelde ze aan haar Franse collega, want ‘wij vliegers van alle naties zijn werkelijk goede kameraden.’ ² Deze nam vervolgens contact op met de Franse gouverneur die de douanier meteen beval om Beinhorn haar eigendommen terug te geven. Later bezocht Beinhorn de gouverneur om hem te bedanken. Daarbij maakte ze hem wel duidelijk dat door zulke belemmeringen de ‘volkenverbindende werking van de sportvliegerij’ werd gedwarsboomd. Als onderdeel van een pilotengemeenschap dacht Beinhorn dus het wederzijdse begrip tussen naties te bevorderen. Net zoals Stresemann streefde ze naar meer internationale samenwerking.

Beinhorn wenste als piloot ook de Duitse betrekkingen met specifieke landen te verbeteren:

‘Sportvliegers, die bij lange vluchten aangewezen zijn op de gastvriendelijkheid van de meest uiteenlopende naties, zijn om deze reden de gegeven vredesengelen.’ ³

Omdat ze het moest hebben van een goede gastheer, kwamen er volgens haar dus warme relaties met andere regeringen tot stand. De gedeelde ervaringen met andere naties verbeterde de diplomatieke relaties. Ook vertelde ze het thuisland over de gastvriendelijkheid die ze had genoten: ‘Naar huis namen wij de indrukken mee die vaak niet overeenstemden met de daadwerkelijke verhoudingen.’ ⁴ De verzoening met de voormalige oorlogsvijanden, die door Stresemann werd ingezet, zette Beinhorn voort.

Door haar functie als piloot versterkte Beinhorn niet alleen de internationale gemeenschap, ook kon ze daardoor aan de verwezenlijking van Hitlers doelen bijdragen. De betoverende ervaring van het vliegen die alleen piloten zouden kennen leende zich daarvoor. Zo sluit de alliantie die Beinhorn met Mussolini smeedde naadloos aan bij Hitlers buitenlandpolitiek. Hitler had immers een samenwerking met Italië voor ogen. Wel botste Beinhorn’s toenadering tot Frankrijk met Hitlers ambities. In zijn meesterplan kwam samenwerking met de Fransen niet voor. Sterker nog, Frankrijk moest uiteindelijk in een oorlog verslagen worden.

Wieder Schwarzweißrot über dem schwarzen Erdteil

Hoewel Beinhorn grote waarde hechtte aan internationale samenwerking, wilde ze in eerste plaats haar thuisland dienen. Deze twee ambities gingen goed samen. Ook achter Stresemann’s toenaderingspolitiek lag uiteindelijk de wens verscholen om weer een volwaardige speler op het Europese toneel te worden. Het Verdrag van Versailles had Duitsland verzwakt, onder meer omdat in dit verdrag werd bepaald dat Duitsland grote (overzeese) gebieden moest afstaan en het leger werd ingeperkt. Op een aantal vlakken vond er onder Stressemann daadwerkelijk een revisie van dit verdrag plaats. Duitsland sterkte zich dus weer wat aan. Zo trok een deel van de Franse troepen die in het Rijnland waren gestationeerd zich terug. Ook werden de mogelijkheden voor Duitsers verruimd om naar hun voormalige koloniën te reizen. Beinhorn maakte daarvan gebruik en pleitte voor een verdere herziening van het Verdrag van Versailles.

Net als veel andere Duitsers wenste Beinhorn dat Duitsland zijn koloniën in Afrika op een dag terug zou krijgen. Uit haar reisverslag blijkt dat ze aan dit revisionisme een bijdrage dacht te kunnen leveren. Zo luidt de titel van een hoofdstuk ‘Wieder Schwarzweißrot über dem schwarzen Erdteil’ (Opnieuw zwartwitrood over het zwarte werelddeel). De vlag van het voormalige keizerrijk wapperde weer over het Afrikaanse continent. Niet alleen vloog Beinhorn, als afgezant van Duitsland, over Afrika heen, ook wordt met deze titel het herwinnen van de koloniën gesuggereerd. Door deze twee lezingen samen te laten vallen, suggereert ze dat ze met haar Afrikavlucht een bijdrage leverde aan het terugwinnen van de voormalige koloniën. Ze claimt deze ook door te spreken over ‘ons Dar El Salam’. De hoofdstad van Tanzania was echter al jaren niet meer Duits.

Propagandamogelijkheden

Hoewel Beinhorn op verschillende manieren de lijn van Stresemann voortzette, dacht ze wel degelijk deel uit te maken van de nationale revolutie die in 1933 in gang werd gezet. Toen ze in het voormalige Duits-Oost-Afrika aankwam, waren er daar veel Auslandsdeutsche die haar hadden opgewacht. Volgens Beinhorn deden ze dit omdat ze ‘een onderdeel was van de nieuwe scheppende Heimat.’ ⁵ Met haar vliegkunsten dacht ze de Duitsers in de voormalige koloniën te kunnen enthousiasmeren voor het Derde Rijk:

‘Juist met het vliegtuig heeft men zonder al te veel inspanning grote propagandamogelijkheden.’

Dit inzicht deelde ze met Joseph Goebbels, de architect van Hitlers verkiezingscampagnes. Door zich met het vliegtuig te verplaatsen maakte Hitler een denderende indruk. In de openingsscène van Triumph des Willens kwam Hitler eveneens uit de hemel neergedaald. Volgens Beinhorn zou het Duitsers trots maken als ‘ook hun vaderland zich met een schone sportprestatie aan de zijde van andere naties zou stellen.’ ⁶ Dit was haar propagandafunctie. Ze dacht met haar prestaties het op kracht komen van de natie te bevorderen.

Slotbeschouwing

Hoewel Beinhorn haar steentje wilde bijdragen aan de opbouw van het Derde Rijk, nodigt haar politieke handelen uit om de breuk van 1933, het jaar van Hitlers Machtergreifung, wat te nuanceren. Achter Stresemann’s verzoeningspolitiek en Hitlers ambitie om van Duitsland de grote Europese mogendheid te maken lag namelijk een vergelijkbare wens verscholen. Beiden wilden ze het Verdrag van Versailles herzien en Duitsland weer een sterke positie geven. Beinhorn’s streven om het voormalige koloniale rijk terug te winnen was daarom een veelzeggende continuïteit. In de begindagen van de Weimar Republiek wilden bijna alle politici de Duitse koloniale rechten herstellen. Veertien jaar later verlangden politici nog steeds naar dit herstel. Zo was deze wens vastgelegd in het partijprogramma van de nazi’s.

Toch was 1933 een belangrijke breuk voor Beinhorn. Ze voelde haarfijn aan dat een nieuwe periode was aangebroken. Mogelijk zou Duitsland nu echt op kracht komen. Hoewel Hitlers voorgangers dit ook wensten, probeerden de nazi’s dit op een hele andere manier te bewerkstelligen. Misschien bood deze nieuwe weg mogelijkheden. Stresemann dacht via verzoening en internationale samenwerking Duitslands positie in Europa te herstellen. Hitler, daarentegen, nam veel meer risico’s om dit te bereiken en wilde Duitsland daarvoor zelfs in een oorlog storten. Tot de oorlog uitbrak viel zijn blufpoker bij veel Duitsers in de smaak.⁷ Toch was Beinhorn geen aanhanger van het nazisme. Na de dood van haar echtgenoot Bernd Rosemeyer bood Hitler haar condoleances aan. Ze weigerde echter om nazi’s uit te nodigen op zijn begrafenis. Toen er toch enkele nazi’s kwamen en deze vervolgens claimden dat Rosemeyer een van hen was geweest, zou ze boos de begraafplaats hebben verlaten.

Noten ▼