Sportbobo Pim Mulier stond aan de wieg van de introductie van vele sporten in Nederland, waaronder het voetbal. Althans, dat is het klassieke verhaal. Volgens promovendus Jan Luitzen moet dat beeld bijgesteld worden. ‘Mulier is eind negentiende eeuw een belangrijke promotor van de Engelse veldsporten geweest, maar hij staat absoluut niet aan het begin.’ Centraal in Luitzens proefschrift staat de chique kostschool Noorthey, waar Engelse leraren al vanaf 1845 onder andere cricket en hockey introduceerden, en vanaf 1854 voetbal. Luitzen hoopt op 23 november te promoveren aan de Radboud Universiteit.
Al sinds het verschijnen van Pim Muliers klassieker Athletiek en Voetbal (1894) schrijft de vaderlandse canon dat er voor het eerst gevoetbald werd in Nederland in Haarlem (‘in den winter van 1879-80’), en later ook in Amsterdam, Den Haag en Enschede.
Kostschool Noorthey
Het onderzoek van Jan Luitzen corrigeert dat beeld aan de hand van de geschiedenis van de protestants-christelijke kostschool Noorthey (1820-1882) voor elitejongens in Veur (Zuid-Holland). Luitzen:
‘Daar werd vanaf 1845 al cricket en hockey beoefend en al vanaf 1854 een vorm van voetbal gespeeld, waarbij de Engelse leraren de bal meenamen uit hun vaderland.’
Het eerste echt concrete bewijs voor een partijtje voetbal op 3 oktober 1864, op de speelweide bij Noorthey, vond Luitzen in een brief van één van de kostschooljongens:
‘Nu zal ik U eens vertellen wat er op Maandag geschied is. Toen in het begin van het eerste speeluur kwam de Engelsche meester naar mij toe en zeide: “We play foot-ball today.” […] Dit spel is heel goed als het koud is, daar men een groote gommelestieke bal, die met leder omwonden is en bijna 3 palm middenlijn [= ongeveer 30 centimeter] heeft, moet voortschoppen.’
Volgens Luitzen waren het de Engelse leraren en leerlingen binnen Noorthey en later de alumni buiten Noorthey die Engelse sporten in Nederland introduceerden. ‘Voor mijn onderzoek ben ik echt op microniveau gaan kijken, wie waren er nou precies bij betrokken en wat deden zij precies? Dan krijg je een ander verhaal dan dat op sociologisch niveau, dat er vanuit ging dat Engelse handelslui, industriële vaklieden, zeelui en diplomaten de sporten naar Nederland brachten.’
Hardnekkige mythes ontzenuwd
Jan Luitzen beschrijft de stapsgewijze introductie en verspreiding van de Engelse sporten cricket, voetbal en tennis in de tweede helft van de negentiende eeuw. De groepsbiografie van de jongenskostschool Noorthey laat ook zien hoe de alumni later een cruciale rol speelden bij het verder populariseren van de Engelse sporten in Nederland, vanaf de jaren tachtig.
‘Noorthey-alumni verhuisden na hun kostschooltijd als zestien-, zeventienjarigen bijvoorbeeld naar Amsterdam, Den Haag en Haarlem. Ik weet dat er één een spreekbeurt over cricket heeft gegeven op het gymnasium in Haarlem, waarna meteen ’s avonds een cricketclubje werd opgericht. De Noorthey-alumni richtten de eerste sportclubs op en leverden ook veel latere bestuurders van allerlei sportnetwerken.’
Luitzen ontzenuwt meerdere hardnekkige mythes, waaronder die over de oprichting van de Haarlemsche Football Club:
‘H.F.C. zou in 1879 opgericht zijn. Maar volgens mijn onderzoek begonnen David van Lennep en Pim Mulier (met twee anderen) pas in het voorjaar van 1881 met hun cricketclubje Rood en Zwart. David was daarvan de eerste president. De jongens schakelden in het late najaar van 1881 van het statische cricket over op het meer beweeglijke rugby en in 1882 of 1883 op association-voetbal, waarbij ze zichzelf van Rood en Zwart omdoopten tot Haarlemsche Football Club.’
~ Radboud Universiteit
Het proefschrift is vanaf 25 november als handelseditie te verkrijgen onder de titel ‘Vivat! Vivat Noorthey! Een cultuurhistorisch onderzoek naar de introductie van cricket, voetbal en lawntennis in Nederland’
Ook interessant: ‘Oorlog is voetbal’ – Voetbal in de Tweede Wereldoorlog
Overzicht van Boeken over voetbal(geschiedenis) en voetballers
