Fort De Schans op Texel (ca.1574)

Even ten zuiden van het dorp Oudeschild op het eiland Texel bevindt zich fort De Schans, ook wel Oude Schans genoemd. Dit fort, gebouwd rond 1574, moest de drukbezochte Reede van Texel beschermen en werd in opdracht van Willem van Oranje (1533-1584) aangelegd.

Bouw en doel van De Schans

Fort de Schans werd voorzien van kazernes, opslagplaatsen, een bomvrij arsenaal en sluizen waarmee de soldaten het omliggende land onder water konden zetten.

Het fort had twee doelen. Ten eerste moest het de drukbevaren haven van Texel (Rede van Texel) in Oudeschild tijdens de Tachtigjarige Oorlog beschermen tegen de Spanjaarden. In de Gouden Eeuw was de Reede van Texel een van de drukste havens ter wereld. Met name VOC-schepen en de Oostzeehandel zorgden voor veel drukte. Ook in de achttiende eeuw bleef Texel een belangrijke haven. Schepen die vanuit havens aan de Zuiderzee vertrokken, gingen op de Rede van Texel voor anker om te wachten op een gunstige wind. Bij tijd en wijle lagen er honderden VOC-schepen, oorlogsschepen en walvisvaarders onder de bescherming van het fort. De bemanning kreeg water uit de Weezenputten. Dat water was door het hoge ijzergehalte lang houdbaar en zodoende geschikt voor de lange wereldreizen van de handelsschepen. De opbrengst van de waterverkoop kwam gunste van het Texelse weeshuis.

In de tweede plaats moest het fort Spaanse plunderingen voorkomen. De Spaanse stadhouder Caspar de Robles (1527-1585), de ‘zwarte kolonel’, had in mei 1572 – na een overwinning op 6.000 geuzen – alle schepen van Friesland gevorderd om de Waddeneilanden te plunderen. Het fort werkte afschrikwekkend genoeg: Vlieland en Wieringen hadden daarna last van regelmatige plunderingen, maar Texel niet.

In de VOC-tijd gebruikte men het fort De Schans als gevangenis en rechtbank. Zo hield vlootadmiraal Maarten Harpertszoon Tromp (1598-1653) hier geregeld krijgsraad. In het fort zijn ook enkele executies voltrokken.

De Schans in de 17e en 18e eeuw

Gedurende zijn bestaan is het fort regelmatig verbouwd en aangepast. Zeker is dat er sowieso in de jaren 1653, 1654, 1665 en 1672 verbeteringen hebben plaatsgevonden, maar over de precieze werkzaamheden is volgens UvA-archeologen in een rapport uit 2001 niets bekend.

Dat klopt niet helemaal, want een achttiende-eeuwse bron laat wel iets, al is het niet veel, los. In april 1654 kwamen de militaire ingenieurs Jan Crab en Adriaan Dooren het fort inspecteren om aanpassingen te doen. Ze gaven opdracht om (nieuwe) wachthuizen op de duinen te bouwen. De Chronyk van de Stad Medenblik (1728), geschreven door Dirk Burger, meldt hierover het volgende:

“In April [1654], quamen alhier twee Ingenieurs op Texel, Jan Crab en Adriaan Dooren, gezonden van haar Edel. Mogende, om de half begonnen schans te voltrekken. Wagthuyzen wierden er op de Duynen, om een wakend oog op Zeestranden te houden, geordonneert.” (353)

In het UvA-onderzoek lezen we: ‘Van het verwachte wachthuisje en de palissade zijn geen sporen aangetroffen’. Wellicht levert een onderzoek in het (toenmalige) duingebied meer op?

Ook in 1665, tijdens de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog (1665-1667), werd het fort nog aangepast.

Tijdens de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783) de Amerikaanse kapitein John Paul Jones het fort om gevangengenomen Britse militairen vast te zetten.

Franse Tijd en Texel

Gedurende de Franse Tijd (1795-1813), om precies te zijn in 1799, werd fort De Schans bedreigd door een Engels-Russisch leger dat in Callantsoog was geland en dat Den Helder veroverd had. Ongeveer 300 Franse en Nederlandse militairen zaten toen uit voorzorg in fort De Schans, maar tot gevechtshandelingen op Texel kwam het niet.

Het fort diende tijdens de Franse bezetting – die duurde tot november 1813 – als gevangenis voor Engelse oorlogsgevangenen.

Op 16 oktober 1811 kwam Napoleon Bonaparte (1769-1821), de Franse keizer, naar Texel om de voortgang van de werkzaamheden aan het fort – waartoe hij in 1810 opdracht had gegeven – te inspecteren: de aanleg van Fort Lunette (700 meter ten oosten van De Schans) en Fort Redoute (400 meter ten westen). De plannen die Napoleon met Texel had, zette hij op 6 april 1811 op papier in zijn Note sur l’île de Texel.

Ook liet Napoleon de wallen van fort De Schans verhogen, kreeg het fort een ravelijn en kwam er een verharde weg rond het fort. Napoleon had nog veel grotere plannen met Texel (zoals nog meer forten erbij en een omwalling van de haven in Oudeschild), maar die bleken te duur om uit te voeren.

Verwoesting en restauratie

Tot 1922 gebruikte het Nederlandse leger fort De Schans als observatiepost en voor de kustverdediging. In dat jaar werd het fort bij Koninklijk Besluit opgeheven als vestingwerk.

Ten behoeve van dijkverhogingen werd het fort in 1931 deels verwoest.

Vanaf 1992 is een groot deel van het fortcomplex in fasen gerestaureerd door Natuurmonumenten. In de jaren hierna werden meerdere archeologische vondsten gedaan, die tegenwoordig (deels) te bewonderen zijn in museum Kaap Skil in Oudeschild. Zo deden archeologen van Universiteit van Amsterdam in september 2000 en juni 2001 archeologisch onderzoek op het terrein.

Interessant is onder meer de vondst van een eeuwenoud straatje, dat dienstdeed als platform voor kanonnen, evenals de vondst van een zestiende-eeuwse waterput in 1995.

Boek: Archeologische rapporten – Rede van Texel

Bronnen ▼