Franciscus Zypaeus (1579-1650) – Kerkjurist

Jurist en kerkjurist uit de Zuidelijke Nederlanden in de zestiende en zeventiende eeuw. Schreef onder meer over de verhouding tussen kerk en staat.

Franciscus Zypaeus, geboren als Frans van der Zypen in Mechelen in 1579 en overleden te Antwerpen in 1650, was een belangrijke canonicus, jurist en kerkelijke rechter in de Habsburgse Zuidelijke Nederlanden. In het jaar van Zypaeus’ geboorte, tijdens de Nederlandse Opstand, vonden in Mechelen vervolgingen van katholieken plaats door calvinisten. Daarom bracht hij zijn eerste vijf levensjaren door in Antwerpen samen met zijn katholieke ouders. Hij keerde terug naar Mechelen toen de stad heroverd was door troepen van de Spaanse koning Filips II.

Zypaeus had een succesvolle carrière binnen de kerkelijke praktijk. In 1593 werd hij getonsureerd (ontdaan van het haar op zijn kruin) en drie jaar later bekwam hij de kannunikdij. Hij studeerde ondertussen aan de Artes faculteit te Leuven en vervolgde die studie, na het behalen van het baccalaureaat, met een opleiding in de rechtsgeleerdheid. Daar kreeg hij les over zowel het canonieke als het burgerlijke recht. Hij studeerde af met een indrukwekkend eindresultaat, waardoor hij in 1604 door de bisschop van Antwerpen uitgekozen werd als diens secretaris.

Tien jaar later werd Zypaeus door dezelfde bisschop benoemd tot officiaal. In die rechterlijke functie heeft hij talrijke processen uitgevoerd met betrekking tot zijn eigen bisdom. Hij trad echter ook geregeld op als gedelegeerd rechter in andere zaken. Vaak ging dit om bevoegdheidsconflicten tussen bisdommen en wereldlijke autoriteiten. In 1624 ontving Zypaeus van Rome de eretitel van protonotarius apostolicus. In datzelfde jaar werd hij ook benoemd tot aartsdiaken door het kapittel van Antwerpen. Ten slotte ontving hij ook nog de titel vicaris-generaal, de belangrijkste rol binnen het bisdom naast de bisschop zelf.

Spanningen

Met het Concilie van Trente (1545-1563) was de greep van het pausschap op de Katholieke Kerk in Europa versterkt. Doorheen de zestiende eeuw en de vroege zeventiende eeuw vond er een sterke institutionalisering en bureaucratisering van het pausschap plaats. Ook de kerkelijke rechtbanken breidden hun toezicht uit op het geloof en de zeden. De politieke positie van de paus was dubbelzinnig. De paus was zowel het hoofd van zijn eigen staat (de Pauselijke Staten centraal in Italië), als van de hele Rooms-Katholieke kerk. Deze versterkte politieke rol zorgde voor stijgende spanningen tussen het pausschap en zowel de seculiere als bisschoppelijke autoriteiten in de Europese staten.

In de Zuidelijke Nederlanden had de monarch echter nog steeds een sterke greep op de kerk. Pauselijke bullen, pauselijke taxatie en de inquisitie werden gestuurd door de koning en behoefden ook steeds diens goedkeuring. Dat gebeurde volgens het vorstelijk placetrecht, het recht dat de vorst had om kerkelijke verordeningen te onderwerpen aan een onderzoek, alvorens die werden uitgevoerd. Concreet betekende dit dat de vorst de bevoegdheid had om eventuele schriftvervalsingen te onderzoeken of om na te gaan of pauselijke wetten overeenkwamen met lokale wetten en gewoonten. De vraag of de vorst ook het placetrecht had op doctrinaire pauselijke bullen hield veel canonici uit de periode bezig.

Een ander belangrijk rechtsprincipe in de Zuidelijke Nederlanden was het recursus ad principem (’toevlucht tot de vorst’). Het hield de rechtsmiddelen in waarmee een geestelijke of leek zich kon richten tot de wereldlijke rechter, indien er hun onrecht was aangedaan langs de kant van een kerkelijke autoriteit. In de eerste helft van de zeventiende eeuw betrof de materie waar de wereldlijke rechtbank via dit principe toegang tot had bijna alle disciplinaire kerkelijke materies. Dit baarde de kerkelijke magistraten veel zorgen en leidde tot een voortdurende discussie tussen juristen en canonici. Canonici probeerden stelselmatig alle inmenging door leken in kerkelijke jurisdictie tegen te gaan. Ondertussen zochten juristen zowel seculiere als canonieke gronden om het gebruik van het recursus ad principem te verantwoorden.

Verzoening

Binnen deze context nam Zypaeus een ingewikkelde houding aan. Op veel vlakken was hij een prominente verdediger van de kerkelijke jurisdictie, zoals bijvoorbeeld het placetrecht betreft. Hij meende dat het placet enkel in uitzonderlijke situaties mocht worden gebruikt en dat het al zeker geen algemeen bindende rechtsregel kon zijn. Zo was het placet op doctrinaire bullen volgens hem nooit geoorloofd. Zypaeus ondersteunde in algemene zin dus de autoriteit van de paus. Toch steunde hij niet alle kerkelijke rechtsmiddelen en zocht vaak naar een verzoening tussen de canonieke wet en het lokale gewoonterecht in de Zuidelijke Nederlanden. Zo was hij bijvoorbeeld niet gekant tegen het ius de non evocando principe, dat stelde dat de paus nooit een inwoner van Brabant kon bevelen naar Rome te komen voor een proces, maar dat er in de plaats een pauselijke delegaat ter plekke moest komen.

Zijn opvattingen over de verhouding tussen kerkelijke en wereldlijke jurisdictie schreef hij neer in zijn boek De iurisdictione ecclesiastica et civili libri. Zijn aandacht als auteur ging niet enkel uit naar canonieke wet, maar ook naar burgerlijke wet. Zo maakte hij in het werk Notitia juris belgici een uitgebreid overzicht van de lokale wetten in de Lage Landen. Het is die meer genuanceerde houding omtrent jurisdictie die van Zypaeus een interessant figuur maakt tegenover andere juristen uit die periode.

~ Kasper Nollet

Literatuur