Paus Innocentius III (ca.1160-1216)

In 1198, op 37-jarige leeftijd, werd Innocentius III (ca.1160-1216) paus. Wie was Innocentius III, hoe bestuurde hij de Rooms-Katholieke Kerk en hoeveel wereldlijke macht had hij? Een korte biografie van een bijzondere paus uit de Middeleeuwen, die geldt als een van de machtigste pausen ooit omdat hij veel wereldlijke macht nastreefde. Zo snoepte hij het koninkrijk Sicilië enige tijd af van het Heilige Roomse Rijk. Ook riep hij op tot drie kruistochten.

Innocentius III voor zijn pausschap (1160/61-1198)

Innocentius III werd in 1160 of 1161 geboren als Lotario dei Conti di Segni. Hij kwam ter wereld in Gavignano, een plaatsje in de buurt van Anagni. Lotario was de zoon van graaf Trasimund van Segni. Deze familie waar Lotario uit stamde, bracht in totaal negen pausen voort.

Na een opleiding in Rome (vermoedelijk aan de Schola Cantorum) vertrok Lotario naar Parijs, waar hij theologie studeerde. Hierna volgde hij een rechtenstudie aan de Universiteit van Bologna. In elk geval in 1190 had hij al een kerkelijk ambt, als kardinaal-diaken. Ook was hij als geestelijke betrokken bij de ondertekening van een aantal pauselijke bullen.

In de jaren voor zijn pausschap – in 1194 of 1195 – bracht Lotario dei Conti di Segni een theologisch werk uit, waarin ascetisch leven centraal stond, getiteld De Miseria Humanae Conditionis (Over de ellendige toestand van de mens). Dit driedelige boekwerk ging over de deplorabele fysieke gesteldheid van de mens, diens ijdele streven naar rijkdom, macht en eerzucht en over de verrotting van het menselijk lichaam na de dood, de hel en de dag des oordeels. Het was in de Middeleeuwen een enorm populair boek, waarvan ruim 670 kopieën werden gemaakt.

In datzelfde decennium, de jaren 1190, schreef Innocentius nog De missarum mysteriis (Over de mysteries van de mis) en De quadripartita specie nuptiarum (Over vier soorten huwelijken).

Op 8 januari 1198, op dezelfde dag van het overlijden van paus Celestinus III (1106-1198), koos het Vaticaan Innocentius III – tegen diens zin – tot zijn opvolger.

Innocentius III en drie kruistochten

In totaal riep Innocentius III op tot drie kruistochten. Tevens stichtte hij de Orde van de Zwaardbroeders (1202-1237), voor de Noordelijke Kruistochten die bedoeld waren om in Noord-Europa de Esten, Letten en Lijven te dwingen tot bekering.

Al op 15 augustus 1198 stuurde Innocentius III koningen en geestelijken een brief, waarin hij opriep tot de organisatie van een kruistocht. Innocentius beloofde steun, een speciale aflaat en financiële hulp aan de kruisvaarders. Dit resulteerde in de dramatisch verlopen Vierde Kruistocht (1202-1204). De bedoeling van deze kruistocht was om Jeruzalem te bevrijden van de moslims, maar om allerlei redenen resulteerde de tocht in een christelijke broederstrijd tussen de West-Romeinse kruisvaarders en de oosters-orthodoxe stad Constantinopel, die in 1204 door de westerse christenen werd veroverd. Dit was zeer pijnlijk voor Innocentius III, die juist streefde naar een herstel van het Grote Schisma dat al sinds 1054 bestond.

Een tweede kruistocht organiseerde de paus in 1209. Deze was gericht tegen de katharen (waarvan het woord ketter is afgeleid), waarvan ook Joden het slachtoffer werden. Deze zogenoemde Eerste Albigenzische Kruistocht duurde tot 1224 en resulteerde in tal van slachtpartijen in onder meer de Zuid-Franse steden Béziers en Carcassonne.

De omstreden Kinderkruistocht van 1212 had niet de steun van Innocentius III. Deze ‘Kinderkruistocht’ is, vermoedelijk door een vertaalfout, verkeerd begrepen door historici en theologen. Waarschijnlijk liepen er vooral ontheemde boeren mee en geen kinderen. Het Latijnse woord pueri, zoals de groep in oude teksten werd genoemd, kan namelijk ‘kinderen’ betekenen, maar ook ‘arme boeren.

Ten slotte deed Innocentius III enkele jaren voor zijn dood nog een oproep uitgaan voor de Vijfde Kruistocht (1213-1221).

De paus als kerkelijk én wereldlijk heerser

De paus bemoeide zich sterk met politieke aangelegenheden binnen het Heilige Roomse Rijk en zelf in Brittanië liet hij zijn invloed gelden. In Rome bemoeide hij zich met interne bestuurlijke kwesties, wat in 1203 tot een volksopstand in de stad leidde. Aan het begin van zijn pausschap kreeg hij het koninkrijk Sicilië in bezit (na het overlijden van Hendrik IV) en werd hij voogd van de latere Duitse keizer Frederik II (1194-1250), een zeer getalenteerd persoon en heerser.

In 1209 kroonde Innocentius III de Duitse koning Otto IV (1175-1218) tot keizer van het Heilige Roomse Rijk, maar enkel jaren later, in 1211-1212, steunde Innocentius een factie die Frederik II – die eind 1208 koning was geworden – op 9 december 1212 de keizerstitel van het Heilige Roomse Rijk opleverde. Otto IV was al eerder, in 1211, door de paus geëxcommuniceerd.

Paus Innocentius III excommuniceerde in 1209 ook de Engelse koning Jan zonder Land (1167-1216) vanwege een onderling geschil. In 1213 legden beide heren het conflict bij, nadat Jan zonder Land had aangegeven zich te onderwerpen aan het pauselijk gezag. In 1215 kwam de paus dan ook op voor de Engelse koning Jan zonder Land en verklaarde de Magna Carta, een document waarmee Engelse edelen vijheden en rechten opeisten, op 24 augustus 1215 ongeldig. Daarnaast excommuniceerde de paus de rebellen.

In november 1215 riep Innocentius het Vierde Lateraans Concilie bijeen, het grootste concilie uit de middeleeuwen met bijna 1500 deelnemende bisschoppen, geestelijken en (voor het eerst) wereldlijke leiders uit heel de wereld. Dit concilie deed onder meer uitspraken over Joden en moslims die onderscheiden tekenen moesten dragen (bijv. een ster of jodenhoed), maakte de kerkelijke tucht strenger en stelde de sacramenten – waaronder verplicht biechten – vast.

Overlijden van Innocentius III

Paus Innocentius III stierf op 16 juli 1216 in Perugia. Hij was daar om te bemiddelen in een conflict tussen de steden Pisa en Genua. Hij werd begraven in een kathedraal in Perugia.

Eind negentiende eeuw liet paus Leo XIII (1810-1903), wiens pontificaat van 1878 tot 1903 duurde, diens stoffelijke overschot verplaatsen naar de Sint-Jan van Lateranen, de Pauselijke Aartsbasiliek in Rome. Innocentius III werd opgevolgd door paus Honorius III (ca. 1158-1227).

Lees ook: Misdadige pausen en hun handlangers
Of lees: In conclaaf gaan: een nieuwe paus kiezen
Boek: Heilige vaders. Het verhaal van de pausen – Wim Zaal

Bronnen ▼