Het Rijksmuseum besteedt momenteel in een tentoonstelling aandacht aan Johan Maelwael, een van de grondleggers van de Nederlandse schilderkunst. De tentoonstelling levert nieuwe inzichten op. In het Wapenboek Gelre (1394-1402), te zien in Amsterdam, heeft de oom van de beroemde kunstenaar, Herman Maelwael, zichzelf mogelijk afgebeeld. Als dat klopt gaat het waarschijnlijk om het oudste zelfportret van een Nederlandse kunstenaar.
Zelfportret
Naast meer dan 1700 heraldische wapens bevat het wapenboek op de openingspagina een bijzondere tekening: de Keizer- en keurvorstentekening. Deze wordt door deskundigen al heel lang toegeschreven aan Herman Maelwael. Sinds de negentiende eeuw wordt gedacht dat op deze tekening de verkiezing van de keizer van het Heilige Roomse Rijk, Karel IV, is te zien. Hij vertegenwoordigde het opperste gezag in Europa en wordt op de tekening omringd door zes keurvorsten en nog een persoon. Die persoon is een heraut en waarschijnlijk de tekenaar zelf, omdat hij toentertijd een dubbelrol vervulde als part-time heraut. Dan zou Herman Maelwael zichzelf rond 1394 hebben getekend.
André Stufkens en Clemens Verhoeven van Stichting Gebroeders van Limburg ontdekten dit afgelopen zomer. Zij vonden ook een geheel andere betekenis van de tekening. Deze laat niet de verkiezing van de keizer zien, maar de belangrijkste gebeurtenis uit het leven van de Gelderse vorst: de beleningsceremonie van 1377. Op dat moment komt de oude keizer Karel IV speciaal naar het hertogdom toe om de toen veertienjarige Willem I het hertogdom Gelre te belenen. Sindsdien noemen zij deze tekening de Keizer en Gelretekening. Zij hebben dit nu gepubliceerd in het boek Johan Maelwael en de gebroeders Van Limburg. Grondleggers van de Nederlandse schilderkunst.
De wetenschappelijke onderbouwing verschijnt begin december in de Engelstalige, internationale uitgave van de Maelwael Van Limburg Studies.
Kunsthistorisch belang
“Het Wapenboek Gelre en de werkplaats van de familie Maelwael-Van Limburg zijn volgens kunsthistorici het bewijs dat Gelre de bakermat van de Nederlandse schilderkunst is. De Keizer en Gelretekening bevestigt deze stelling. De wijze waarop de Keizer in al zijn waardigheid op zijn troon is weergegeven past in een eeuwenoude traditie van keizerbeelden, zoals deze ook in de keizerstad Nijmegen bekend was. Anderzijds is de visie van Herman Maelwael juist totaal vernieuwend, omdat de keizer heel menselijk en zelfs kwetsbaar is weergegeven. Karel IV was 62 jaar, had last van jicht, de lange reis vanuit Praag naar het Westen en de vele plichtplegingen hadden hem uitgeput.”
Dat realisme getuigt volgens de stichting van een geheel nieuwe visie die kenmerkend zou worden voor de Nederlandse kunsternaarstraditie met bekende namen als Van Eyck, Vermeer en Rembrandt.
