Het dagboek van een tijdperk

De Eerste Wereldoorlog voelt voor veel Nederlanders ver weg. Niet alleen in tijd, wat na het verstrijken van een eeuw niet vreemd is, maar door onze neutraliteit ook in afstand. Toch had de oorlog op verschillende manieren een grote invloed op het neutrale Nederland, zowel direct als indirect. Je kunt hierbij denken aan de vele duizenden Belgische vluchtelingen die in oorlogstijd binnen onze landsgrenzen verbleven, maar ook aan het verhaal van keizer Wilhelm II (1859-1941), een van de hoofdrolspelers tijdens de Grote Oorlog. Het vorig jaar verschenen Wilhelm II in Nederland. 1918-1941 schetst een helder beeld van deze geschiedenis én van de gecompliceerde persoonlijkheid van de Duitse keizer.

In de nadagen van Eerste Wereldoorlog verblijft Wilhelm II bij zijn troepen aan het Belgische front en kan hij wegens spanningen in het thuisland niet terugkeren naar Berlijn. Gevangen tussen twee vuren zoekt hij zijn toevlucht in Nederland. Tot 1920 logeert hij met zijn gevolg in Amerongen, waarna hij tot zijn dood in 1941 in Huis Doorn woont. Wilhelms volledige ballingschap wordt minutieus vastgelegd door Sigurd von Ilsemann (1884-1952), zijn vleugeladjudant en meest toegewijde dienaar.

Het is niet de eerste keer dat het dagboek van Von Ilsemann gepubliceerd wordt. In het Duits verscheen het al in 1967 en 1968 en een jaar later kwam er een Nederlandse vertaling op de markt. De redacteurs van de nieuwe uitgave, Jacco Pekelder (Universiteit Utrecht) en Wendy Landewé (Museum Huis Doorn), hebben zich er echter niet gemakkelijk vanaf gemaakt. Samen met hun redactieteam namen ze het oorspronkelijke document opnieuw onder de loep, omdat er in de eerdere Nederlandse versie zaken verkeerd vertaald, afgezwakt of helemaal weggelaten waren. Door deze hertaling is de nieuwe uitgave niet alleen vollediger, maar ook nog eens bijzonder leesbaar. Het taalgebruik past nog steeds bij de tijd waarin Von Ilsemann zijn dagboek schreef, maar tegelijkertijd neemt de tekst de lezer van vandaag moeiteloos mee. Een knappe prestatie en bovendien van cruciaal belang om latere generaties te kunnen blijven boeien.

Passie voor archeologie

En boeiend is het leven van Wilhelm II; van zijn ietwat vreemde passie voor (Griekse) archeologie en zijn dagelijkse houthakroutine tot zijn gebrek aan zelfreflectie en de invloed van zijn aanwezigheid op Nederland. Sommige delen van het boek lezen als passages uit een spannende roman. In de nasleep van de Eerste Wereldoorlog is Wilhelm bijvoorbeeld het middelpunt van een mogelijke diplomatieke crisis tussen Nederland en de Entente. Onderdeel van de vredesonderhandelingen is namelijk de uitlevering van de keizer en tot in 1920 zetten met name Frankrijk en Engeland de Nederlandse regering onder druk, tot op het punt dat er gespeculeerd wordt over een gewapende inval om Wilhelm te komen halen. Von Ilsemann en gelijkgestemden maken al wilde plannen om de keizer – vermomd met een knijpbril en een reispet – de grens over te smokkelen. De vleugeladjudant stelt ook voor om de karakteristieke snor af te scheren, maar voor Wilhelm gaat uitdunnen al ver genoeg. Uiteindelijk blijken de plannen niet nodig: de Entente legt zich neer bij de Nederlandse weigering en Wilhelm slijt zijn jaren in Huis Doorn, met recht een plaats van herinnering van de Eerste Wereldoorlog.

Nederland en Duitsland tijdens het interbellum

Het zijn niet enkel de historische gebeurtenissen en perspectieven die dit boek interessant maken. Von Ilsemann durft tegen de keizer in te gaan, zowel in gesprek als in geschrift. Hij zou zonder enige twijfel zijn leven geven voor zijn keizer, maar dat betekent niet dat hij Wilhelm blind volgt in alles wat hij zegt. Soms kalmeert hij de keizer na een van diens woede-uitbarstingen, maar op andere momenten spreekt hij Wilhelm tegen als deze een loopje met de waarheid neemt. Met een kritische blik doet Von Ilsemann verslag van het leven in Nederland, Wilhelms voortdurende hoop terug te kunnen keren als keizer, de opkomst van Adolf Hitler en tot slot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.

Wilhelm II in Nederland. 1918-1941 is met 529 pagina’s – exclusief een uitgebreide en zeer nuttige inleiding – voor de gemiddelde lezer wellicht wat aan de lijvige kant. Wilhelms leven kent, net als dat van ieder ander, daarnaast ook periodes die wat minder intrigeren. Toch biedt dit boek een uniek inkijkje in de geschiedenis. Het doet dat bovendien op verschillende niveaus: het vertelt het persoonlijke verhaal van een kleine groep mensen op vreemde bodem, maar evenzeer is het een beschrijving van de stand van zaken in Nederland en Duitsland tijdens het interbellum. Juist die combinatie in het werk van Von Ilsemann – dagboek en verslaglegging – maakt dit boek de moeite waard.

~ Sam van den Eijnden

• Fragment uit het boek: Leven in een luchtkasteel
• Boek: Wilhelm II in Nederland 1918-1941 (Sigurd von Ilsemann)