Het Palmyra van Paul Veyne

Palmyra is zoiets als Isfahan of Samarkand: een karavaanstad van legendarische schoonheid. Ook als je er nooit bent geweest, ben je geschokt als je hoort dat vandalen daar moedwillig de monumenten kapot hebben gemaakt. Palmyra is werelderfgoed in de meest letterlijke zin van het woord: als er schade wordt aangericht, zijn niet alleen de Syriërs gedupeerd, maar voelt ieder mens zich getroffen.

Werelderfgoed wordt echter nooit zomaar werelderfgoed. Het heeft doorgaans een diepere betekenis. Het drietal Venetië – Antwerpen – Amsterdam documenteert bijvoorbeeld het ontstaan van een in alle aspecten door het kapitalisme doortrokken samenleving. Palmyra, Isfahan en Samarkand staan voor een ouder economisch systeem, waarin de landbouw domineerde en de handel een aanvulling was. Des te bijzonderder waren deze handelssteden, waar niet alleen producten van vér konden worden gevonden maar waar ook nieuwe ideeën werden uitgewisseld.

In zijn Palmyra. De onvervangbare schat probeert de stokoude Franse geleerde Paul Veyne uit te leggen wat de betekenis van Palmyra nu eigenlijk was. Het boekje is wel vergelijkbaar met de reeks “Verloren Oudheid” waarmee Daan Nijssen uitlegt wat de zogenaamde Islamitische Staat heeft vernietigd in Irak.

In twaalf hoofdstukken schetst Veyne de identiteiten van Palmyra: een monumentale stad in de woestijn, een handelsrepubliek van aanzienlijke ouderdom, hoofdstad van een gedurende enkele jaren onafhankelijk keizerrijk, en vooral een vergriekste Aramees-Arabische stamsamenleving in het Romeinse Rijk. Veyne vertelt het vlot, met leuke voorbeelden, en benadrukt voortdurend de culturele pluriformiteit. Die helpt om een gevarieerd boekje te schrijven, vol exotische en minder exotische voorbeelden, die samen een beeld oproepen van wat de vandalen hebben gesloopt. Vandalen die willen dat mensen maar één identiteit hebben, de islamitische, terwijl mensen – en in elk geval de vergriekste Aramees-Arabische Palmyrenen in het Romeinse Rijk – normaal gesproken diverse identiteiten tegelijk hebben.

Steeds weer voel je dat er over Palmyra een wind van vrijheid, van non-conformisme, van “multicultualisme” waait.

Dit is echter wat problematisch. Veyne beschouwt deze pluriformiteit namelijk als de normale gang van zaken en als iets goeds. Dat ben ik toevallig met hem eens. Ik denk óók dat een beschaafd mens per definitie tweetalig is en ik zie in pluriformiteit en variatie een heel groot goed. Ook ik vind dat, zoals Veyne het verwoordt:

Wie maar één cultuur – zijn eigen cultuur – kent en wil kennen, zichzelf ertoe veroordeelt te leven onder een stolp.

Ik vind het een voorrecht te hebben kunnen reizen en mijn eigen vooroordelen zo nu en dan te hebben kunnen vergelijken met die van andere mensen. Ik zeg niet dat ik daar een beter mens van ben geworden, alleen dat ik een voordeel zie in contact met andere culturen. Dat ik deze waardering van pluriformiteit met Veyne deel, wil echter niet zeggen dat ik niet herken dat dit een politiek standpunt is, waar ook anders over gedacht kan worden.

Helaas gaat Veyne nog een stap verder om zijn standpunt uit te dragen. Om te bewijzen dat pluriformiteit normaal is en hoe ontzettend fout het “monoculturalisme” van ISIS is, suggereert Veyne dat ook de islam pluriform is begonnen. Dat kan waar zijn – er zat in elk geval een oecumenisch element in – maar wat Veyne schrijft lijkt onwaar: dat de manicheeërs (aanhangers van een bepaalde religie) die ooit in Palmyra hadden gewoond, waren uitgeweken naar Mesopotamië, en daarvandaan door trokken naar:

de oases ten noordwesten van het Arabisch Schiereiland, die onder het gezag stonden van tot het jodendom bekeerde dynasten, en uiteindelijk Medina en Mekka.

Omdat ik zeker wilde weten dat dit niet waar was, heb ik er een boek over de religie in Palmyra op nageslagen en het twee specialisten gevraagd, die weer anderen zijn gaan vragen, en niemand blijkt te hebben gehoord van manicheeërs in de steden waar de islam is ontstaan. Als er geen bewijs is dat multiculturaliteit een door ISIS verraden norm is, zo lijkt het, dan verzint Veyne het.

Ik deel Veynes ideeën over wat waardevol is in het menselijk leven. En ook ik vind dat ons erfgoed in het Midden-Oosten moet worden verdedigd. Maar niet door onwaarheden te debiteren. Daarmee geef je degenen die de waarde van de bestudering van de Oudheid niet zien – en lees dit nog even terug – precies de munitie die ze nodig hebben.

Lees ook: Geschiedenis van Islamitische Staat
…en: Artikelen over Palmyra
Boek: Palmyra – De onvervangbare schat