Het schandaal van de ‘Radium girls’

In de staat New Jersey, ten westen van New York, ligt het stadje Orange. In dit eens zo florerende arbeidersstadje opende de beroemde uitvinder Thomas Alva Edison een fabriek om zeldzame ertsen te verwerken, die tot op de dag van vandaag te bezichtigen is. Maar datzelfde Orange verbergt ook het trieste lot van de ‘Radium Girls’ dat in de Verenigde Staten lang onbekend is gebleven.

Op een foto is te zien hoe Grace Fryer samen met haar collega’s vrolijk de lunchpauze in het parkje voor de fabriek doorbrengt. Het ziet er idyllisch uit, maar dat beeld bedriegt. Grace Fryer was achttien jaar oud toen ze in 1917 bij de US Radium Corporation ging werken. Dat bedrijf nam nog datzelfde jaar een fabriek in gebruik voor extractie en concentratie van radium, dat in 1898 was ontdekt door Pierre en Marie Curie. Men ging er onder andere verfstoffen van maken die in het donker oplichtten en daarom aangebracht werden op de wijzerplaten van horloges om die in het donker te kunnen aflezen.

Toen de Verenigde Staten in 1917 gingen deelnemen aan de Eerste Wereldoorlog werd her Amerikaanse leger de belangrijkste klant voor deze uiterst praktische uurwerken. Grace wilde haar land dienen, maar was ook bij de US Radium Corporation gaan werken omdat die voor toenmalige begrippen zijn arbeidsters erg goed betaalde. Er werden vooral vrouwen aangenomen omdat hun kleinere handen geschikter waren voor dit fijne werk. Ongeveer vierhonderd jonge vrouwen, sommigen niet ouder dan veertien jaar, waren tijdens de oorlog actief op de verfafdeling van Orange. Daar werkten ze twaalf uur per dag en zes dagen in de week.

Likken, dopen, verven

Onophoudelijk doopten ze daarbij hun penseel in de pot met radium-houdende verf en om sneller te kunnen werken streken ze het penseelpuntje glad tussen hun lippen. Bij het verven kwamen de penseelharen namelijk verder uit elkaar te staan. Omdat de vrouwen een stukloon kregen uitbetaald was het dus erg verleidelijk om met dit handigheidje de productie op te voeren: likken, dopen, verven, likken, dopen, verven en dat de hele dag. Nieuwe medewerkers namen daar een voorbeeld aan en gingen het op precies dezelfde manier doen. Zonder het te weten vergiftigden Grace en haar collega’s zichzelf.

Radium gold destijds als een heilzaam luxeproduct en daarom plaatste niemand vraagtekens bij de mogelijke risico’s. Het werd aangeprezen als verjongingsmiddel en verwerkt in lotion, haarspoelmiddel en zelfs drankjes. Het duurde vijf tot tien jaar voor de vrouwen de eerste verschijnselen van stralingsziekte gingen vertonen. De symptomen liepen zo sterk uiteen dat een gemeenschappelijke oorzaak moeilijk vast te stellen was. Grace kreeg problemen aan haar botten, anderen hadden tandpijn. Er waren zelfs meisjes waarbij tijdens het eten een deel van hun kaak brak. De artsen wisten er geen raad mee. Anemie, botbreuken, kanker, gezwellen in de mond, maar soms ook aan de knie.

Juridische strijd

De eerste Radium Girl stierf in 1922 en later volgden tientallen haar in het graf. Twee jaar later bleek uit testen wat de meest waarschijnlijke oorzaak van deze geheimzinnige ziekteverschijnselen was. Grace en haar collega’s confronteerden hun voormalige werkgever daarmee. Aanvankelijk ontkende die, zoals bedrijven dat ook nu vaak nog doen: eerst ontkennen en dan de slachtoffers zelf verantwoordelijk stellen. De bedrijfsleiding stelde dat de meisjes aan syfilis leden en dat het geld hen naar het hoofd was gestegen. Kortom, het lag aan hun levensstijl.

De US Radium Corporation haalde de jonge vrouwen door het slijk. Toch hielden ze vol en slaagden erin om een advocaat te vinden die bereid was het in de rechtszaal voor hen op te nemen. Het was Raymond Berry die in 1927 deze strijd van David tegen Goliath aanging. Niet alleen vanwege de machtige positie van het bedrijf, maar ook omdat de publieke opinie de jonge vrouwen bepaald niet gunstig gezind was. Niemand was bereid om afbreuk te doen aan het sprookje van radium als wondermiddel.

Raymond Berry was er echter van overtuigd dat de onderneming het grote risico dat de jonge vrouwen liepen bewust had genomen. De wetenschappers en laboratoriummedewerkers binnen het bedrijf droegen namelijk allemaal loodschorten om zich tegen de straling te beschermen, nadat in de beginjaren velen van hen al brandwonden hadden opgelopen door aanraking met radium. En toch kregen de jongedames op de verfafdeling te horen dat ze de penselen gerust in de mond mochten nemen. Toen de eerste van hen ziekteverschijnselen begonnen te vertonen, wist de bedrijfsleiding al dat ze onverantwoord gehandeld had, maar lieten daarover niets los tegen de werkneemsters. In feite hadden ze gewoon gelogen door vol te blijven houden dat radium ongevaarlijk was. Een jaar lang streed Berry voor gerechtigheid, terwijl ondertussen al vijftig vrouwen overleden waren. Hij dwong onafhankelijk onderzoek af en alarmeerde de pers. De radiumindustrie deed er echter alles aan om tijd te winnen, zodat nog meer voormalige werkneemsters zouden overlijden en er uiteindelijk maar weinig over zouden blijven waaraan eventueel een schadevergoeding betaald zou moeten worden.

Schikking

Uiteindelijk kwam het tot een schikking omdat veel slachtoffers op korte termijn geld nodig hadden voor medische behandeling en niet meer wilden wachten op een overwinning in de rechtszaal. Dit weerhield anderen er echter niet van om te blijven strijden voor erkenning, wat tien jaar later alsnog bereikt werd. Daarmee waren de vrouwen de eerste slachtoffers van stralingsziekte die hiervoor in aanmerking kwamen. Hun zaak betekende een doorbraak in het Amerikaanse arbeidsrecht, met een reeks van beschermingsmaatregelen op de werkplek als direct gevolg. In 1933 stierf Grace Fryer op vierendertigjarige leeftijd na een lang ziekbed en het duurde nog tot in de jaren zeventig vooraleer het gebruik van radium-houdende verf definitief aan banden was gelegd.

In 2018 werd naar aanleiding van deze gebeurtenissen een film uitgebracht onder de titel Radium Girls die in Nederland slechts in een zeer beperkt aantal bioscopen vertoond is.