Historicus H.W. von der Dunk (1928-2018) – In memoriam

In zijn woonplaats Bilthoven is op woensdag 22 augsustus 2018 historicus Hermann Walther von der Dunk (1928-2108) overleden. Hermann von der Dunk was een geboren Duitser die in 1928 met zijn ouders naar Nederland vluchtte voor Adolf Hitler. Hermann werd als hoogleraar geschiedenis in Utrecht een bekende naam in historisch Nederland. Als historicus onderscheidde hij zich door zijn helicopter view, zijn vertelkunst en passie voor het vak. Von der Dunk was een zeer geliefd hoogleraar, maar als schrijver regelmatig slordig, ging wat soepel om met de feiten en was geen persoon die veel de archieven indook.

Ik kan me nog herinneren dat ik kort na de millenniumwisseling Von der Dunks tweedelige werk De verdwijnende hemel (2000) las, een meeslepend boek over de Europese cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw. Het was Von der Dunks magnum opus en een schitterend en leerzaam boek waarin hij de kernpunten uit de Europese geschiedenis op een knappe narratieve manier in elkaar vlocht. Gezien zijn schrijfstijl kan Von der Dunk in het rijtje van verhalende historici als Johan Huizinga, Jan Romein en Pieter Geyl geplaatst worden.

Een kritiekpunt die veel collega-historici herhaaldelijk hadden op Von der Dunks werk, was dat hij regelmatig slordigheidjes maakte en de feiten soms ondergeschikt maakte aan het belang dat hij hechtte aan een boeiend en meeslepend narratief.

Geen ivoren toren

Von der Dunk was geen historicus die zich terugtrok in de ivoren torens van de universiteit, maar altijd de connectie met de samenleving zocht.

Of, zoals Rob Hartmans in De Groene Amsterdammer (nr.49, december 2000) stelde, deed Von der Dunk in tegenstelling tot veel andere universitaire hoogleraren…

“…regelmatig wél zijn mond open over actuele zaken, voelde zich nooit te goed om in kranten of tijdschriften te schrijven en maakte door middel van vele recensies historische vakliteratuur toegankelijk voor een breder publiek.”

Naast Von der Dunks toegankelijkheid, verhief hij zijn stem tegen de vercommercialisering in het universitair (geschiedenis)onderwijs zoals de groeiende plicht van hoogleraren om vooral veel te publiceren en zoveel mogelijk fondsen binnen te slepen.

Korte levensloop H.W. von der Dunk

Hermann Walther von der Dunk kwam op 9 oktober 1928, in de nadagen van de Weimarrepubliek, ter wereld in de Duitse stad Bonn. Omdat zijn moeder Jodin was en sinds 1933 in nazi-Duitsland de Jodenvervolging groeide, vluchtte de familie Von der Dunk in 1937 naar Nederland. Ze kwamen in Bilthoven terecht, waar de vader van Hermann les ging geven op de bekend geworden vernieuwende school van Kees Boeke, De Werkplaats Kindergemeenschap (WP).

Deze school betrok de kinderen in alles wat er op school gebeurde, zoals het onderhoud van de meubels, samen de vrije natuur intrekken en als groep de school schoonmaken. De Werkplaats Kindergemeenschap deed en doet een sterk beroep op samen leren, verantwoordelijkheidsbesef en praktische inzet van leerlingen om tot een saamhorige gemeenschap te komen. Von der Dunk zou door deze aanpak beïnvloed worden, net als later voormalig koningin Beatrix, die deze school ook bezocht. Maar hij had ook kritiek op de school. Je leerde er niet zoveel. Zo vertelde Hermann in 2008 in Andere Tijden:

“Ik had op die leeftijd ook wel kritiek op de WP. Het was er wat sektarisch. Boeke had sterke ethische principes. De kinderen moesten zich daar ook aan houden. Hij deed voortdurend een beroep op je geweten. Zo werd er niet gestraft in de traditionele zin, geen strafregels schrijven dus. Je moest voor straf vegen, iets wat tot nut van de gemeenschap was. (…) Ik ben er zelf wel twee jaar achterop geraakt.”

In 1946 verliet Hermann de school van Boeke, waar nog geen eindexamen gedaan mocht worden, en rondde zijn opleiding af aan een lyceum in Bilthoven. In de jaren 1950 voltooide Von der Dunk in Utrecht een studie geschiedenis, waar hij onderwijs kreeg van de beroemde professor Pieter Geyl. In 1966 promoveerde hij, na een onderzoek aan het Institut für Europäische Geschichte in Mainz, op een studie over het liberalisme in Duitsland en België van 1830-1848. Tijdens dit promotieonderzoek doceerde Von der Dunk geregeld aan De Werkplaats Kindergemeenschap in Bilthoven, de school waar hij geïnteresseerd was geraak in muziek en geschiedenis.

Daarna werd hij in 1967 hoogleraar Geschiedenis in Utrecht, tot hij in 1990 met vervroegd emeritaat ging. De keuze om eerder te stoppen met zijn hoogleraarschap had onder meer te maken met de ontwikkelingen op universiteiten – vooral de bureaucratisering en vercommercialisering – die Von der Dunk flink tegen de borst stuitten. Na zijn pensionering publiceerde Hermann veel in kranten en tijdschriften. Ook schreef hij meerdere boeken.

Belangrijkste werken

Naast De verdwijnende hemel, zijn hoofdwerk uit 2000 waarin hij zich liet kennen als een cultuurpessimist, schreef Von der Dunk nog talrijke andere, veelal toegankelijk geschreven werken. Zoals De organisatie van het verleden (1982, een geschiedfilosofisch werk), Voorbij de verboden drempel. De Shoah in ons geschiedbeeld (1990), Mensen, machten, mogelijkheden: historische beschouwingen (2002), Terugblik bij strijklicht. Jeugdherinneringen (2008) en De glimlachende sfinx: kernvragen in de geschiedenis (2011). Von der Dunks laatste boek was De wereld als getal uit 2016. In dit werk ging hij kritisch in op de dominante macht van het getal in de westerse wereld.

Lees ook: De wereld als getal. En andere broze zekerheden
Overzicht van boeken van van H.W. von der Dunk

Enkele citaten van de historicus

Over de groeiende ‘koopmansgeest’ op de Nederlandse universiteiten sinds de jaren 1990 zei Von der Dunk:

“Telkens komen er nieuwe commissies bij die erop moeten toezien hoeveel gepubliceerd wordt. Wetenschappers worden opgehitst om elkaar te controleren. Ze worden tegen elkaar uitgespeeld, hoe collegiaal je ook bent. De vrijheid wordt op allerlei manieren aan banden gelegd.” in: NRC Handelsblad, 27 oktober 1990

“Van de bezetting kom je vaak meer en diepere dingen te weten als je Hermans en Mulisch leest, dan wanneer je een boek hebt – hoe knap ook – van een historicus die de bezetting zelf niet heeft meegemaakt.”

“Muziek van grote componisten laat het ‘ware ik’ in je naar boven komen, maakt dat je je verwant voelt met het beste in jezelf.”

“Van alle heftige gebeurtenissen die de twintigste eeuw in Europa hebben gekenmerkt, vormde de Eerste Wereldoorlog de grootste cultuurbreuk.” interview in VPRO Gids (5 december 2008)

“Wie iets zegt over minderheden moet driemaal spuwen in de richting van het racisme, pas dan weten we het zeker, hij is een van de onzen.”

“We moeten afkomen van dat eeuwige slachtofferbewustzijn, van die slachtoffercultus zelfs. Nederland staat altijd in de voorste gelederen om van anderen excuses te vragen. Maar premier Wim Kok kreeg het maar net over zijn lippen om Indonesië excuses aan te bieden voor het optreden van Nederland.” in: De Volkskrant (1 juni 2007)

H.W. von der Dunk in gesprek met leerlingen over de Tweede Wereldoorlog

Bronnen ▼