Je kunt appels met peren vergelijken. Dan constateer je bijvoorbeeld dat het allebei stukken fruit zijn maar ook dat het verschillende stukken fruit zijn. Meer inzichten zul je wel niet ontlenen aan de vergelijking maar ze is wellicht zinvol voor wie bezig is kleuters fruitnamen bij te brengen. Voor meer volwassen doeleinden kun je beter appels vergelijken met appels. Dat levert betekenisvollere resultaten op. De Granny Smith wordt niet snel bruin en kun je daarom verwerken in een salade. De Jonagold laat zich goed bewaren en bevat daardoor lange tijd veel vitaminen. De Schone van Boskoop behoudt zijn smaak bij verhitting en is dus bruikbaar in appelmoes.
Je hebt dus vergelijkingen die je weinig en veel kenniswinst opleveren. Mijn leermeester, professor P.W. de Neeve, hield zich bezig met de agrarische sector in Romeins Italië en maakte wel eens vergelijkingen met het Koninkrijk Napels in de zeventiende eeuw. Dat leverde resultaat op, maar hij vertelde me dat hij vermoedde dat hij méér resultaat kon boeken door te kijken naar de rabbijnse traktaten die in de Middeleeuwen zijn geschreven in Apulië. De landbouw in de Middeleeuwen was namelijk een voortzetting van de antieke landbouw, terwijl in het Koninkrijk Napels de agrarische sector (zoals dat hele koninkrijk) dienstbaar was gemaakt aan de verdediging van de Habsburgse bezittingen tegen de Ottomanen. Dat beïnvloedde de keuzes die de boeren konden maken.
Sommige vergelijkingen zijn dus productiever dan andere. Dit wordt voor de oudheidkundige wat problematisch als hij zijn vak rechtvaardigt. Dat gebeurt vaak door te claimen dat kennis van de Oudheid helpt om het heden beter te begrijpen. Dit weekend attendeerde Beatrice de Graaf er in een column in het Handelsblad op dat het antieke denken over burgerschap vragen oproept die ons helpen onze eigen visies op het burgerschap te scherpen. Dat is onweerlegbaar juist: de vergelijking verheldert, er is resultaat.
De lezersreacties kennend die je als auteur in die krant krijgt, ga ik ervan uit dat De Graaf er inmiddels wel aan zal zijn herinnerd dat er méér resultaat valt te bereiken door een vergelijking te maken met het burgerschap in de Nieuwe Tijd. Wie wil begrijpen waarom de hedendaagse burger zo kwaad is, heeft inderdaad meer aan lectuur van – in volgorde van toenemende relevantie – Marsilius’ Defensor pacis, Jean Bodin, John Locke, Montesquieu en de grote negentiende-eeuwse liberalen. De Europese politieke traditie heeft beloftes gedaan waar de burger, boos, de bestuurders nu aan herinnert. Een vergelijking met de oude wereld verheldert ook, maar wat minder.
Of een ander voorbeeld: je kunt Donald Trump vergelijken met antieke keizers (Caligula, Nero en Commodus…). Dat levert je resultaat op, maar een historicus zal zijn tijd niet verspillen aan die vergelijking: er is immers méér winst te boeken door Trump te vergelijken met pakweg Andrew Jackson, Richard Nixon of Ronald Reagan. Of met Berlusconi. (Maak zelf uw eigen godwin.)
Projectie
Wie de bestudering van de Oudheid wil rechtvaardigen, doet er beter aan vergelijkingen achterwege te laten. Om te beginnen zijn er vrijwel steeds niet-antieke parallellen aan te wijzen die méér opleveren. Bovendien is de informatie uit de Oudheid schaars en is de kans groot dat je het heden projecteert op het verleden.
De waarde van de oudheidkundige disciplines zit niet in de inzichten die je opdoet over de Oudheid (want het is allemaal wel erg lang geleden – it’s life Jim, but not as we know it) en evenmin in de verhelderende inzichten die je opdoet over het heden (want andere parallellen leveren meer op). De waarde is dat je van het antieke verleden gewoon kunt (en mag) genieten én dat de puzzel een training is in het omgaan met datagebrek.
Meer Methode op Maandag
