Ideologie – betekenis en kenmerken

In de loop van de geschiedenis zijn er uiteenlopende ideologieën geweest. Wat is de betekenis van dit begrip? En welke kenmerken heeft een ideologie?

Betekenis van ideologie

Onder een ideologie wordt een denkstroming of een samenhangende ideeënleer verstaan, die gaat over mensen, de maatschappij en hoe de samenleving / wereld er in de toekomst moet, kan of gaat uitzien. De ideeën leven vaak in een organisatie (politieke partij, een kerk, een staat), onder sociale klassen (arbeiders bijvoorbeeld) of bepaalde groepen en organisaties (nationalistische groeperingen of kunstenaars).

De term ideologie is tijdens de Verlichting geponeerd door de Franse filosoof Antoine Destutt de Tracy (1754-1836), die het begrip gebruikte om de ‘wetenschap der ideeën’ mee aan te duiden. Deze filosoof introduceerde de term in 1796. Hij schreef over dit begrip in de reeks Eléments d’idéologie (1801-1815). Een ideoloog stond bij hem voor een Verlichtingsdenker ofwel een philosophe, zoals de intellectuelen in de tijd van de Verlichting werden genoemd.

Kenmerken van een ideologie

Een ideologie heeft doorgaans drie kenmerkende elementen. De betreffende ideeënleer:

1. Analyseert de huidige situatie in de samenleving (politiek, religieus, sociaal of cultureel).
2. Beschrijft hoe de ideale wereld er uit zou moeten zien en welke normen en waarden in die ideële samenleving belangrijk zijn.
3. Geeft aan wat er moet gebeuren om van punt 1 naar punt 2 te komen.

Voorbeelden van ideologieën

Voorbeelden van denksystemen die als ideologie gelden, zijn het christendom, de islam, het liberalisme, communisme, materialisme, nationaalsocialisme, imperialisme, kapitalisme, het gedachtegoed over democratie, het jodendom, nationalisme, anarchisme, conservatisme en fascisme.

Verscheidene bekende personen, denkers en politici, gebruikten de term ideologie. Vaak in negatieve zin als een dwangmatig en opgelegd systeem van denken en doen. Onder hen Karl Marx en Friedrich Engels – die samen De Duitse ideologie (1846) schreven -, maar ook politiek leiders als Napoleon Bonaparte en Vladimir Lenin.

Lees ook: Democratie: betekenis en kenmerken van het begrip
Boek: Karl Marx – De Duitse ideologie

Bronnen ▼