Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkten in Shanghai in China tal van rijke westerlingen. Deze groep Europeanen slaagde erin een ontsnappingsroute voor Joden uit Europa op te zetten. Door deze tot nu toe onbekend gebleven evacuatie ontsnapten ruim 18.000 Joden aan de vernietigingskampen. Politicoloog, Aziƫ-kenner en journaliste Joan Veldkamp reconstrueert in Vrijhaven Shanghai (2017) deze bijzondere ontsnapping van Joden naar China.
Feng Shan-Ho
DĆ© drijvende kracht achter de emigratie van de meer dan 18.000 Joden naar Shanghai was de Chinese diplomaat Feng Shan-Ho. In januari 1938 ging Ho namens de Chinese regering in Wenen aan de slag als consul. Ho was diep geschokt toen twee maanden later de Anschluss plaatsvond. In maart 1938 lijfde Adolf Hitler Oostenrijk in en stelde Arthur Seyss-Inquart aan als hoofd van het land. Feng Shan-Ho was diep onder de indruk:
“Wat Ho nog het meest verbijsterde was dat een bevolkingsgroep die volledig was geassimileerd in de samenleving en deel had uitgemaakt van het bestuur en het leger, aan de schandpaal was genageld. Het antisemitisme was opeens overal. Door de hele stad Wenen stuitte hij op aanplakbiljetten van louche figuren die Joden moesten voorstellen en waarin zij verantwoordelijk werden gesteld voor alles wat er mis was in de wereld. Joodse mannen werden om niets in elkaar geslagen op straat.” (49,50)
“Shanghai had weliswaar geen visumplicht maar het document diende vooral een ander doel. Alleen met een buitenlands visum in handen konden Joden een paspoort aanvragen en het Duitse Rijk verlaten. Bovendien kregen vrouwen met een visum hun mannen of zonen vrij uit de concentratiekampen.” (53)
Toen de nazi’s in 1939 het Chinese consulaat overnamen, verplaatste Ho – door een pand te huren op eigen kosten – zijn activiteiten naar een andere plek in Wenen en ging door met het uitgeven van visa aan Joodse vluchtelingen, die dan via steden als Napels, Genua en TriĆ«st per schip naar AziĆ« vertrokken. Ze voeren vijf weken en kwamen dan in China aan. Toen Benito Mussolini zich in juni 1940 bij nazi-Duitsland aansloot, zaten de Joden echter klem. Ze konden niet meer via ItaliĆ« ontsnappen en moesten vanaf dat moment over land de lange reis maken, via de Sovjet-Unie.
Heinrich Himmler aasde op Joden in Aziƫ
Het verbijsterende aan Joan Veldkamps verhaal is dat de nazi’s de Joden tot in AziĆ« achtervolgden. Toen Japan na Pearl Harbor net als de Verenigde Staten aan de Tweede Wereldoorlog ging meedoen – Japan aan de zijde van Duitsland -, gebruikten de Duitsers Japan als springplank om in AziĆ« tegenstanders van het Derde Rijk op te sporen en uit te roeien.
“Meisingers boodschap aan het bureau was helder. De Joden in Shanghai waren niet alleen verraders en vijanden van het Derde Rijk, maar tevens saboteurs die op termijn ook het Japanse gezag zouden ondermijnen. Ter bescherming van de Duits-Japanse alliantie moest de Joodse plaag in Shanghai zo snel mogelijk worden uitgeroeid.” (103)
De Japanse viceconsul Mitshugi Shibata, die anti-Duits was en pro-Joods, hield deze plannen echter tegen. Toen Shibata gearresteerd werd en daarna spoorloos verdween, brak een onbekende, spannende nieuwe periode aan voor de Joden in Shanghai. In het voorjaar van 1943 moesten de Joden verhuizen naar een ander stadsdeel, naar de wijk Hongkew. In dit getto, op een gebied van slechts twee vierkante kilometer, kwamen ze opeengepakt te zitten…
