Klaus Manns ‘Mefisto’ – Een klein pact met de duivel

Klaus Mann (1906-1949) was de zoon van de beroemde schrijver Thomas Mann en de neef van de iets minder beroemde schrijver Heinrich Mann. Het is niet overdreven om te stellen dat de familie Mann een grote stempel heeft gedrukt op het literaire en culturele leven van het Duitsland in de eerste helft van de twintigste eeuw.

Behalve zoon Klaus droegen ook twee andere kinderen van Thomas Mann daaraan bij: Erika en Golo – de laatste in iets mindere mate. Zij bestreken daarmee een roerige periode in de Europese geschiedenis, vanaf de aanloop naar en het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, via de Republiek van Weimar en de opkomst van het nationaal-socialisme tot de Tweede Wereldoorlog en een korte periode daarna.

Vooral Heinrich en Klaus hadden een scherp oog voor de ontwikkelingen van de tijd waarin zij leefden en lieten de tijdgeest in hun literaire werk doorklinken. Heinrich deed dat onder andere in zijn romans De onderdaan en Professor Unrat waarin hij het kleinburgerlijk meelopen tijdens de Wilhelministische tijd en het overgedisciplineerde Pruisendom aan de kaak stelde; in het werk van Klaus stonden vooral de onzekere omstandigheden waarin de Duitse jeugd tussen de twee wereldoorlogen – ‘de verloren generatie’ – opgroeide centraal.

Klaus Mann was geen optimist: dat had alles te maken met het feit dat na de Eerste Wereldoorlog de negentiende-eeuwse burgerlijke liberale levensidealen failliet waren verklaard, zonder dat daar een optimistisch perspectief tegenover stond. In zijn romans duiken steeds weer figuren op die niet in staat zijn een visie op het leven te ontwikkelen en een zinvol bestaan te leiden.

Klaus Mann was aanvankelijk vooral actief in de publicistiek en essayistiek. In 1925 publiceerde hij zijn eerste roman Der fromme Tanz, die te boek staat als een van de eerste homoromans in de Duitse literatuur. Hierna volgden onder andere de verhalenbundel Kindernovelle, een eerste biografie Kind dieser Zeit en de roman Treffpunkt im Unendlichen. Naast homoseksualiteit spelen ook thema’s als drugsverslaving en zelfmoord in deze boeken een grote rol.

Nazi-tijdperk

Toen in Duitsland de nazi’s aan de macht kwamen, vluchtte Klaus Mann naar het buitenland, aanvankelijk naar Amsterdam. Daar bracht hij tot 1935 het grootste deel van zijn tijd door en hield zich vooral bezig met het uitgeven van het anti-nazistische emigrantentijdschrift Die Sammlung. Het werd van 1933 tot 1935 uitgegeven door Querido Verlag, de Duitstalige van in Amsterdam, en diende als podium voor die in Duitsland niet meer mochten publiceren. Onder leiding van de eveneens uit Duitsland gevluchte uitgever Fritz Landshoff – een vriend van Klaus Mann – gaf Querido ook de zogenaamde Exilbibliotheek uit, vooral Duitstalige literatuur van schrijvers als Alfred Döblin, Anna Seghers, Ernst Toller en Lion Feuchtwanger, die door de nazi’s in de ban waren gedaan.

In korte tijd was Klaus Mann een uiterst geëngageerd schrijver geworden en naarmate de nazi’s hun macht uitbreidden, klopten zij ook harder aan de deur van Klaus Manns literaire werk, culminerend in zijn beroemdste roman Mefisto, die in 1936 bij Querido verscheen. Behalve in het oeuvre van Klaus Mann is Mefisto ook een van de hoogtepunten uit de antifascistische emigrantenliteratuur tijdens het Derde Rijk. De roman is geïnspireerd op de thematiek uit de Faustlegende en vertelt het verhaal van de fictieve toneelspeler Hendrik Höfgen, die stap voor stap zijn aanvankelijke antifascistische idealen opoffert aan zijn grenzeloze eerzucht en – als beschermeling van Goering – eindigt als theaterintendant van Hitlers staatsapparaat. Om dit te bereiken moet hij zich niet alleen van zijn ‘cultuurbolsjewistische’ opvattingen ontdoen, maar ook van oude vrienden en collega’s. Roman van een carrière, luidt de ondertitel van Mefisto. Het ging Mann immers niet om het specifieke geval van de persoon Hendrik Höfgen, maar om het exemplarische voorbeeld van het type Hendrik Höfgen:

‘…de meeloper, één uit het miljoen van medeschuldigen die geen misdaad begaan, maar die het brood van de moordenaars eten,’

…zoals een andere Duitse uitgever in Nederland, Hermann Kesten, het omschreef.

Gustav Gründgens

Dat Mefisto niet onder het nazi-regime in Duitsland kon verschijnen is niet verwonderlijk te noemen, maar het boek is opmerkelijk genoeg ook na de Tweede Wereldoorlog in de Bondsrepubliek verboden geweest. Dat had te maken met het feit dat Mefisto als een zogenaamde sleutelroman werd gezien. Het fictieve personage van Hendrik Höfgen zou te veel gelijkenis vertonen met de in 1963 overleden toneelspeler Gustav Gründgens, die als pikante bijkomstigheid in de jaren twintig een paar jaar met Erika Mann getrouwd en met Klaus bevriend was geweest. Ook in andere personages in het boek zijn ‘echte personen’ te herkennen, zoals Hanns Johst, Gottfried Benn, Thomas Mann, Erika Mann en ook Klaus zelf. Behalve dat Klaus Mann – maar ook andere schrijvers, waaronder zijn vader Thomas – in vrijwel al zijn literaire werk vrienden en bekenden ‘gebruikt’, is het ook nooit zijn bedoeling geweest om Gustav Gründgens aan de schandpaal te nagelen. Niettemin werd het boek in 1966 na een door de geadopteerde zoon van Gründgens aangespannen rechtszaak uit de roulatie genomen. Pas in 1981 kon het boek weer zonder juridisch bezwaar in de Bondsrepubliek verschijnen.

Klaus Mann heeft zich altijd tegen deze interpretatie van Mefisto als sleutelroman verzet. Niet voor niets had hij in de eerste druk al laten opnemen dat ‘iedere persoon in dit boek een type voorstelt en geen portret is’, ook later heeft hij meer dan eens verklaard dat een dergelijke interpretatie van Mefisto zou afleiden van het probleem dat hij ermee wilde uitbeelden: dat van de intellectuele meeloper die een belangrijke voorwaarde vormde voor het succes van het fascisme.

Dat is dan ook het centrale thema van Mefisto: het schijnbare gemak waarmee kunstenaars en intellectuelen zich laten corrumperen voor geld, macht en lijfsbehoud, volledig overstag gaan en hun aanvankelijke zindelijke politieke denkbeelden inruilen voor een nieuwe machtsideologie. Deze kerngedachte werd nóg pregnanter beschreven door de bekende Duitse historicus Sebastian Haffner:

‘Een klein pact met de duivel, en men behoorde niet meer tot de gevangenen en vervolgden, maar tot de overwinnaars en vervolgers. Dat was de eenvoudigste en grootste verleiding.’

Daarmee is Mefisto niet slechts een roman die de opkomst van het nazisme beschrijft, maar in feite een roman van alle tijden – en dus ook van de tijd waarin wij leven.

~ Nils Buis

Boek: Mefisto – Roman van een carrière
Ook interessant: Fascisme: ontstaan, betekenis en kenmerken