Het Museum Helmond opende 10 maart een tentoonstelling over Lucas Gassel, een schilder uit de zestiende eeuw. Voor het eerst zou een tentoonstelling volledig aan deze kunstenaar gewijd zijn. De bedoeling was deze in de vergetelheid geraakte schilder meer naamsbekendheid te geven. Helaas: op de dag van de opening kondigde de provincie Noord-Brabant maatregelen af vanwege de uitbraak van het corona-virus, een paar weken later volgde de landelijke lock-down. Sinds Tweede Pinksterdag is het museum, en daarmee de tentoonstelling over Gassel, te bezoeken.
Weinig bronnen
“Hy wrocht seer wel van lantschap in oly en waterverwe; doch hy wrocht niet veel. Hy was een vriendelijck goet man en een soet prater.”
Zijn naam suggereert dat hij is geboren in het dorp Gassel in het huidige Noord-Brabant. Zijn jeugd zal hij vooral doorgebracht hebben in Helmond, waar zijn vader schilder was. Rond 1500 vertrok hij naar Antwerpen, waar hij zich bekwaamd zal hebben in de schilderkunst. Hij maakte prenten voor de Antwerpse kunstenaar en drukker Hieronimus Cock (1518-1570), voor wie ook Pieter de Bruegel de Oudere vervaardigde. Van Mander vermeldde dat Gassel in Brussel heeft gewoond en daar is overleden.
Over de kunstenaar zijn tot nu toe weinig bronnen gevonden. Zes documenten in het archief van Helmond, één in dat van Antwerpen. Een document vermeldt zijn toelating tot het schildersgilde, waardoor zijn geboortejaar geschat kan worden rond 1488. Een document uit 1569 vermeldt dat een nicht van Gassel erfde, dus zal hij dat jaar of het jaar daarvoor overleden zijn. Het is mogelijk dat er meer bronnenmateriaal bestaat. Tot nu toe is weinig onderzoek naar de kunstenaar gedaan, buiten Nederland zijn archieven vaak minder ontsloten en nog nauwelijks gedigitaliseerd en hij kan ook in andere steden dan Antwerpen en Brussel hebben geleefd.
Schilderijen
Op dit moment zijn zo’n vijftien schilderijen van Gassel bekend, waarvan acht te zien zijn in de tentoonstelling in Helmond. Hoewel zijn schilderijen doorgaans gaan over Bijbelse of mythologische onderwerpen (hij leefde tijdens de Reformatie en tijdens de late Renaissance), lijkt in Gassel’s werk vooral het landschap centraal te staan. Hij schilderde denkbeeldige landschappen, geen bestaande, maar deze zijn gedetailleerd uitgewerkt.
In zekere zin kennen zijn schilderijen een ‘voor’, een ‘midden’ en een ‘achter’: een gebeurtenis op de voorgrond, een andere daarachter en weer daarachter het landschap. Het zal van de individuele bezoeker afhangen wat het eerst opgemerkt wordt.
Twee van zijn bekendste werken gaan over de vlucht van Jozef, Maria en de pasgeboren Jezus naar Egypte en over David en Bathseba. Het laatste schilderij vertoont een opvallende overeenkomst met het beroemde schilderij De val van Icarus van Bruegel de Oudere: de gebeurtenis waar het schilderij naar vernoemd is, valt nauwelijks op tussen alles wat wordt afgebeeld.
Werkplaats
In de achttiende eeuw ontstond de Romantiek. Een gevolg van die stroming is dat we in de loop van de negentiende eeuw schilderijen, beelden en muziek vooral zijn gaan beschouwen als uitingsvormen van individuele kunstenaars. L’art pour l’art. In de Middeleeuwen waren schilders, beeldhouwers en componisten vooral ambachtslieden. Hun producten hadden specifieke functies: het verheerlijken van de wereldlijke heersers of het duidelijk maken van de inhoud van de Bijbel voor een bevolking die grotendeels analfabeet was.
In de overgang van de Middeleeuwen naar de (vroeg)moderne tijd ging geld een grotere rol spelen in de samenleving. Bestond de maatschappij eerst nog uit een kleine elite, verdeeld in adel en geestelijkheid (al was de geestelijkheid weer verdeeld in hoge en lage geestelijken) en een grote boerenstand, nu ontstond er ook een gegoede burgerij, die vooral van de handel leefde. De herontdekking van de antieke cultuur tijdens de Renaissance opende een markt voor afbeeldingen van onderwerpen uit de Griekse mythologie. Daarnaast wilden rijke burgers portretten van zichzelf en hun gezinsleden.
In de zestiende en de zeventiende eeuw waren schilders en beeldhouwers eerder commercieel dan kunstzinnig ingesteld. Klanten moesten worden gezocht, en er werd in opdracht gewerkt. Zo was Peter Paul Rubens net zo zeer zakenman en netwerker als schilder. Rembrandt van Rijn had minder oog voor de zakelijke kant en ging failliet. ‘Wie betaalt, bepaalt’ – schilders moesten hun klanten tevreden houden.
Geschilderd werd niet in ateliers waar een voor de kunst levend genie zijn creativiteit op de loop liet, maar in werkplaatsen waar meerdere schilders, in dienst van de meester-schilder, schilderijen produceerden. De een schilderde de dieren, de ander de meubels, een derde de achtergronden. De finishing touch werd uiteraard aangebracht door de chef, die het werk signeerde.
Voor specifieke onderdelen konden ‘onderaannemers’ worden ingehuurd. Indien landschapsspecialist Lucas Gassel vooral landschappen schilderde voor andere kunstenaars, kon hij als gerespecteerd vakman zijn boterham verdienen, zonder dat zijn naam werd vermeld. Dat zou kunnen verklaren waarom hij weinig ‘eigen’ schilderijen heeft nagelaten.
Brabant, het verdwenen hertogdom
Het Brabant van Gassel was anders dan het hedendaagse Brabant. In de Middeleeuwen werd het een van de belangrijkste gewesten van de Nederlanden. In de twaalfde eeuw werd het een hertogdom.
Het hertogdom Brabant ontwikkelde zich vanaf de dertiende eeuw tot het leidende gewest binnen de Nederlanden. Het omvatte de huidige Nederlandse provincie Noord-Brabant en de huidige Belgische provincies Antwerpen, Vlaams-Brabant en Waals-Brabant en het gewest (deelstaat) Brussel. Hierin lagen steden als Antwerpen, Breda, ’s-Hertogenbosch, Mechelen en Brussel. Het Paleis op de Koudenberg werd in Brussel gebouwd, om van daaruit de Nederlanden te besturen. In de vijftiende eeuw verschoof het politieke centrum naar Mechelen. Na het overlijden van landvoogdes Margaretha van Oostenrijk werd Brussel de residentie van keizer Karel V in de Nederlanden. In dit hertogdom leefden kunstenaars als Jeroen Bosch (1450-1516) en Pieter Bruegel de Oude (tussen 1523 en 1530-1569) en werd de jonge Willem van Oranje gevormd.
Het uitbreken van de opstand tegen koning Filips II betekende het einde van de Nederlanden als één geheel, maar vooral het einde van het centrale en machtigste gewest, het hertogdom Brabant. Spaanse troepen konden de Zuidelijke Nederlanden heroveren. De Republiek der Nederlanden won Limburg en het noorden van Brabant terug, de rest bleef tot 1795 in Habsburgse handen.
Het Nederlandse deel van Brabant zou eeuwen geen volwaardig deel van de Republiek zijn, maar slechts Generaliteitsland, bestuurd door de Staten-Generaal. In 1815 werden de Nederlanden weer herenigd, maar Brabant werd niet hersteld. Het werd verdeeld in drie provincies: Noord-Brabant, Antwerpen en Zuid-Brabant. Na de afscheiding van België in 1830 zou Zuid-Brabant als gevolg van de taalstrijd verder verdeeld worden.
Nederlanders kunnen zich dit niet meer voorstellen, gewend als ze zijn om Holland als leidend gewest van de Republiek der Nederlanden te zien. De economische en politieke dominantie van Holland ontstond echter pas na de scheiding van de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden, eind zestiende eeuw. Rond 1500 zou niemand geloofd hebben dat Holland belangrijker zou worden dan Brabant.
In de eenentwintigste eeuw studeren jongeren uit de drie zuidelijke provincies eerder in Nederland dan in België. Jongeren uit de twee noordelijke provincies van Vlaanderen kiezen eerder voor België dan voor Nederland. Voor de jonge Lucas Gassel bestond het verschil tussen Nederland en België echter niet. Helmond en Antwerpen lagen in hetzelfde hertogdom, met Brussel als hoofdstad.
Gassel en Bruegel overleden in hetzelfde jaar. Bruegel is nog steeds beroemd, dus het hoeft niet aan het verdwijnen van hun leefwereld te liggen dat Gassel nu nauwelijks bekend is. Misschien helpt deze tentoonstelling om hem weer voor het voetlicht te brengen.
Info over de tentoonstelling: www.museumhelmond.nl
