Formidabele biografie van Maarten Luther (1483-1546)

Het jaar 2017 staat in het teken van de 500-jarige herdenking van de Reformatie. Op 31 oktober 1517 bracht Maarten Luther (1483-1546) zijn 95 stellingen in debat. Of hij ze vastspijkerde aan de deur van de slotkapel in Wittenberg staat ter discussie. Hierna kwam in West-Europa een brede kerkelijke hervorming op gang: het protestantisme. Herdenkingsjaren brengen altijd nieuwe publicaties met zich mee. Een prachtige pennenvrucht is het indrukwekkende, diepgravende en uitstekend geschreven Luther. Een biografie (Uitgeverij Ambo|Anthos, 2017), van Lyndal Roper.

Schrijfster Lyndal Roper, van geboorte Australisch, is werkzaam als hoogleraar geschiedenis aan de University of Oxford. Tien jaar werkte ze aan deze vuistdikke biografie van Maarten Luther, die zonder twijfel een standaardwerk is. Ropers levensbeschrijving van Maarten Luther is van grote allure. De auteur schrijft contextueel zeer verfijnd en is uitmuntend in de beschrijving van Luther als mens. Daarbij waakt Roper ervoor te vervallen in overdreven loftuitingen of belerende ethische relazen. Verder oordeelt ze zeer afgewogen en beredeneerd, bijvoorbeeld waar het de vraag betreft of Maarten Luther nu wel of niet zijn 95 stellingen vastspijkerde of alleen indiende voor een theologische disputatie.

Historiografie en de nieuwe Luther-biografie van Roper

Hoeveel nieuws valt er over Maarten Luther nog te ontdekken en te schrijven? Niet veel. Vrijwel alles is wel bekend en het bestaande bronnenmateriaal is allemaal onderzocht. Over Luther verschenen al vele biografieën, waarvan vrij recent nog enkele levensbeschrijvingen die Roper in haar historiografische inleiding noemt.

Oudere en meer recente Luther-biografieën van kwaliteit zijn de psychoanalytische biografie van Erik Erikson Young Man Luther (ca.1947), Heiko Obermans Man Between God and the Devil (1982) en de korter geleden verschenen contextuele biografie van Heinz Schilling, Martin Luther: Rebell in einer Zeit des Umbruchs (2012).

Heeft Ropers biografie dan nog iets toe te voegen? Antwoord: jazeker. Cruciaal is dat Roper, in de historiografische traditie van Leopold von Ranke, opnieuw de primaire bronnen is ingedoken – waarmee met name Luther als briefschrijver aan bod komt – en Luther probeert te begrijpen vanuit diens eigen tijd, als mens in de omgeving waarin hij opgroeide en zich ontwikkelde. Roper heeft niet zoals veel voorgangers een theologische, maar een cultuurhistorische biografie geschreven waarin ze veel aandacht besteedt aan de psychologische achtergrond van de mens Maarten Luther en aan genderrelaties (man-vrouwrelaties).

Lopende de biografie blijkt telkens weer Ropers kwaliteit om Luther als mens te bespreken, waardoor de hoofdpersoon echt heel dicht bij de lezer komt. De angsten, twijfels, felheid, ridicule botheid maar ook diens soms absurde humor komen uitgebreid aan bod. Daarbij gaat het Roper niet om de sensatie, maar om het effect dat Luthers persoonlijkheid op hemzelf en zijn omgeving had.

Over haar benaderingswijze schrijft Roper:

“Dit boek brengt de emotionele verandering in kaart die werden veroorzaakt door de religieuze ontwikkelingen die Luther in gang zette. Want Luthers karakter had enorme historische gevolgen – ten goede en ten kwade. Het waren zijn opmerkelijke moed en zijn doelgerichtheid die de Reformatie schiepen, en het waren zijn koppigheid en zijn vermogen om zijn tegenstanders te demoniseren, die haar bijna weer vernietigden.” (18)

En ze vervolgt enkele pagina’s later met:

“Ik ben geen kerkhistoricus, maar religiehistoricus, gevormd door de maatschappelijke en culturele geschiedenis van de laatste decennia, en in het bijzonder door de feministische beweging. Ik wil Luther niet verafgoden en hem ook niet kleiner maken; en evenmin wil ik hem consistent maken. Ik wil hem begrijpen en inzicht verkrijgen in de schokgolven die hij en het protestantisme ontketenden.” (22)

Ropers benaderingswijze wordt meteen helder in het eerste hoofdstuk, waarin Roper een fenomenale analyse biedt van het leven van de inwoners van Mansfeld, de geboortestad van Maarten Luther. Bepalend voor het functioneren van deze stad was de mijnbouw, waar ook Maartens vader Hans Luder in actief was als ondernemer. Het leven in de stad was hard, onzeker en het was altijd weer de vraag of er zilver in de mijnen gevonden zou worden. Dit onzekere en gevaarlijke leven vormden Luther als persoon, aldus Roper.

Opbouw en structuur

Het boek is chronologisch opgebouwd en zit uitstekend in elkaar. Alle (bekende) aspecten, handelingen en verhalen over het leven van Luther passeren de revue. Zijn jeugd in Mansfeld, Eisleben, Maagdenburg en Erfurt. Het moment in 1505 waarop hij zijn rechtenstudie staakte en het klooster inging. De (beperkte) reizen die Luther maakte – anders dan bijvoorbeeld de humanist Desiderius Erasmus (ca.1466-1536) reisde Luther niet veel.

Vervolgens het uitbrengen van de 95 stellingen (1517), de Heidelberg-disputatie (25 april 1518), Luthers verdediging op de Rijksdag te Worms (1521), zijn vogelvrijverklaring (met het Edict van Worms op 26 mei 1521) en ontvoering door vrienden naar de Wartburg, waar hij onder meer de Bijbel in het Duits vertaalde en de verhandeling De votis monasticis (Over kloostergeloften, november 1521) afrondde. Voortdurend heeft Roper aandacht voor de mens Luther en de grote en kleine problemen waarmee de reformator kampte. Ik citeer:

“Op de Wartburg begon Luther ernstig aan obstipatie te lijden, iets waarvan hij in Worms voor het eerst last van had gehad. Zoals hij aan Spalatin schreef: ‘De Heer treft mij in mijn achterste met ernstige pijn.’ De pijnen waren zijn eigen bijzonder ‘relikwie van het kruis’, grapte hij. Hij had geregeld vier en soms zelfs zes dagen geen ontlasting, en de uitwerpselen waren zo hard dat ze bloedingen veroorzaakten. ‘Nu lijd ik pijn als een barende vrouw, gescheurd, bloederig, en vannacht zal ik weinig rust hebben,’ schreef hij. (…) Deze toestand hield aan tot het najaar van 1521.” (206)

Opmerkelijk open was Luther over seks, zoals we lezen in hoofdstuk 13:

“In augustus 1524 schreef hij een brief aan een aantal nonnen waarin hij hen op de hoogte stelde van het feit dat, hoewel ze daar misschien liever heel anders over dachten, God hen had geschapen met krachtige seksuele verlangens. Het negeren hiervan was gevaarlijk.” (289)

Zelf herzag Maarten Luther zijn oorspronkelijke keuze voor het celibaat en stapte op 13 juni 1525 in het huwelijksbootje met de ex-non Catharina van Bora (1492-1555).

Het antisemitisme van Luther

Uiteraard komt ook Luthers felle antisemitisme aan bod in Luther. Een biografie. Anders dan de reformator Johannes Calvijn (1509-1564), die met name in de Nederlanden invloedrijk was, stond Maarten Luther zeer afwijzend tegenover het jodendom. Luther gaf volgens de gangbare historiografie vooral in zijn laatste levensjaren blijk van een fel antisemitisme. Roper toont aan de hand van preken en tafelgesprekken van Luther uit de jaren 1510 tot 1530 aan dat Luthers antisemitisme ‘niet alleen iets uit zijn laatste levensjaren was, maar in werkelijkheid keer op keer de kop opstak’. (p.397)

Het meest bekend in dit opzicht is zijn boek Over de joden en hun leugens (1546). Dit boek schreef hij in opdracht van graaf Wolf Schlick von Falkenau. Luther trok in het boek fel van leer tegen de joden en deed zulke vergaande voorstellen om het jodendom aan te pakken, dat de Duitse dictator Adolf Hitler (1889-1945) hem later ‘de grootste Duitser aller tijden’ noemde. De tekst was zeer expliciet:

“Luther roept de wereldlijke autoriteiten op alle synagogen en joodse scholen plat te branden, en ‘wat niet brandt te bedekken met aarde, zodat er in alle eeuwigheid geen steen of sintel meer van te zien is.’ De huizen van de joden moesten verwoest worden en ze moeten allemaal onder één dak worden gebracht, zoals de zigeuners. De Talmoed en de gebedenboeken moeten vernietigd worden en de joodse leraren ontslagen. Er moet verhinderd worden dat ze gebruikmaken van de wegen, woeker moet worden verboden, en in plaats hiervan moeten joden gedwongen worden lichamelijke arbeid te verrichten. (…) Toen Philipp Melanchton (1497-1560) een exemplaar van het traktaat naar Philips van Hessen stuurde, schreef hij erbij: ‘Nu weet u wat u te doen staat.” (399,400)

Enkele conclusies

Roper trekt in Luther. De biografie meerdere interessante conclusies, waarvan ik er hier twee wil noemen. Zo stelt ze dat de Reformatie als beweging van kerkhervorming meer succes zou hebben gehad als Luther, net als zijn vriend Melanchton, compromissen had gesloten. Luthers karakter, hij kon erg koppig zijn, zat hem hier in de weg. Als Luther tactischer opgetreden had, had het lutheranisme zich vermoedelijk over grotere delen van Duitsland verspreid.

Over het al dan niet aanslaan van de 95 stellingen aan de deur van de slotkapel in Wittenberg trekt Roper een afgewogen conclusie. Het verhaal over het aanhangen van de stellingen aan de deur, met was dan wel met een spijker, zou volgens Roper wel eens een kern van waarheid kunnen bevatten, omdat het formaat papier hierop wijst. Zeker is in elk geval dat Luther zijn 95 stellingen op 31 oktober 1517 ter disputatie indiende bij aartsbisschop Albrecht.

Boek: Luther. De biografie – Lyndal Roper
Lees ook: Maarten Luther en zijn 95 stellingen.
…of: Johannes Calvijn. Frans-Zwitsers reformator

Bekijk dit boek bij: