Marie Antoinette – Koningin van Frankrijk

De Franse koningin Marie Antoinette (1755-1793) werd slechts zevenendertig jaar oud. Tijdens de Franse Revolutie werd ze met haar man ten val gebracht. Na een dubieus proces werd ze vervolgens beschuldigd van incest en hoogverraad en uiteindelijk ter dood veroordeeld. Op 16 oktober 1793 maakte de guillotine een einde aan haar leven. Over Marie Antoinette gaan veel verhalen rond. Wie was deze opvallende koningin?

Maria Antonia Josepha Johanna werd op 2 november 1755 geboren in het keizerlijk paleis in Wenen, als vijftiende kind van keizer Frans I Stefanus van het Heilige Roomse Rijk. Haar moeder was keizerin Maria Theresia van Oostenrijk. Zelf werd ze bij geboorte aartshertogin van Oostenrijk. Via haar overgrootmoeder, Liselotte van de Palts (1652-1722), stamde Marie Antoinette onder meer af van Willem van Oranje (1533-1584).

Marie Antoinette was pas veertien jaar oud toen ze, op 16 mei 1770, trouwde met de Franse kroonprins (dauphin): Lodewijk-August. Aanvankelijk was van echte liefde geen sprake, maar na verloop van tijd groeide het paar naar elkaar toe. Een zwangerschap liet vrij lang op zich wachten. Pas in 1778 – en nadat de kroonprins een kleine operatie had ondergaan – werd uit het koninklijk huwelijk een eerste kind geboren: Marie Thérèse Charlotte. In de jaren hierna zagen nog drie kinderen het levenslicht: Lodewijk Jozef Frans Xavier (1781), Lodewijk Karel (1785) en Sophie Beatrix Hélène (1786).

Koningin

Na de dood van koning Lodewijk XV in mei 1774, werd haar man gekroond tot koning Lodewijk XVI. Marie Antoinette werd hierdoor op haar achttiende koningin van Frankrijk. Aanvankelijk was de jonge koningin best geliefd. Toen ze haar intrede maakte in Parijs stroomden 50.000 mensen toe om haar in het echt te kunnen zien. In het gedrang werden dertig mensen doodgedrukt. De populariteit van de koningin nam echter snel af, onder meer door verhalen over haar spilziekte en de grote hoeveelheid mannelijke en vrouwelijke minnaars die ze erop na zou houden.

De verhalen over het luxueuze leven van de koningin maakten veel Fransen woedend, omdat buiten de paleizen grote armoede heerste en mensen stierven van de honger. Een continue stroom verhalen over allerhande uitspattingen van de koningin (zoals de bouw van een persoonlijk sprookjesdorp in Versailles) zorgden ervoor dat de onvrede alsmaar toenam. Marie Antoinette werd uiteindelijk hét symbool van de decadentie van de macht.

Veel Fransen noemden Marie Antoinette schamper ‘de Oostenrijkse’ (l’Autrichenne), wat later werd verbasterd tot ‘de teef’ (l’autre-chienne). En op spotprenten werd ze vaak afgebeeld als hoer of nymfomaan.

Marie Antoinette was in totaal achttien jaar koningin van Frankrijk. Ze hield zich zo nu en dan ook bezig met staatszaken. Zo drong ze in 1776 bijvoorbeeld bij de koning aan op het ontslag van Robert Jacques Turgot, een Franse econoom en politicus die was aangesteld om de financiën onder koning Lodewijk XVI te controleren. De koning zelf stond niet erg bekend om zijn politieke daadkracht. Staatszaken interesseerden hem eigenlijk niet erg.

Diamanten-halssnoeraffaire

In 1785 raakte de koningin betrokken bij een schandaal. Enkele Parijse juweliers hadden jarenlang diamanten verzameld voor een collier en men hoopte dat de koning het waardevolle sieraad voor Marie Antoinette zou kopen. De koningin weigerde het geschenk echter, omdat het collier eerder al was aangeboden aan een maîtresse van de koning. Bovendien vond ze de prijs te hoog.

De oplichtster Jeanne de la Motte wist het kostbare voorwerp uiteindelijk met een list in bezit te krijgen. Deze gravin knoopte contact aan met kardinaal Lodewijk René Eduard de Rohan, van wie ze wist dat hij in de gunst wilde komen van de koningin omdat hij hoopte zich op te kunnen werken tot eerste minister. Jeanne de la Motte maakte de kardinaal wijs dat ze een vertrouwelinge was van Marie Antoinette. De kardinaal begon hierna aan een briefwisseling. Hij dacht dat zijn brieven bij de koningin belandden en dat de antwoorden die hij ontving, rechtstreeks van Marie Antoinette kwamen. In werkelijkheid schreef en ondertekende Jeanne de la Motte alle brieven. Toen de briefwisseling steeds amicaler werd, vroeg de kardinaal om een persoonlijke ontmoeting met de koningin. Jeanne de la Motte regelde deze ontmoeting, maar schakelde hiervoor een toneelspeelster in die enigszins op Marie Antoinette leek.

Na verloop van tijd raakten steeds meer mensen ervan overtuigd dat Jeanne de la Motte inderdaad een vertrouwelinge van de koningin was. Ze kon immers zelfs persoonlijke ontmoetingen opzetten. Dit nieuws kwam ook de Parijse juweliers ter oren, die De la Motte vervolgens benaderden met de vraag of ze wilde bemiddelen in de aankoop van het collier. De oplichtster zegde haar hulp vanzelfsprekend toe en wist zo uiteindelijk de hand te leggen op het kostbare sieraad. De in totaal 647 diamanten die in het collier waren verwerkt, verkocht ze vervolgens door.

Lang kon de oplichtster er niet van genieten want de zaak kwam al gauw aan het licht. Jean de la Motte werd veroordeeld tot zweepslagen, brandmerken en levenslange gevangenisstraf. Tegenwoordig gaat men ervan uit dat Marie Antoinette inderdaad niets van deze kwestie wist. Eind achttiende eeuw lag dat anders. De koningin lag in deze periode al onder vuur en veel Fransen meenden dat de toch al zo spilzieke koningin wél op de hoogte moest zijn geweest van de aankoop van het sieraad. De affaire bracht het aanzien van de monarchie hierdoor nog extra schade toe.

“Dan eten ze toch cake”

Volgens een bekende roddel zei Marie Antoinette ooit over de hongerende Franse bevolking:

“Qu’il mange de la brioche!” (Laat ze dan cake eten)

Dit verhaal kwam symbool te staan voor de vermeende onverschilligheid van het Franse hof voor de zorgen van de gewone man en vrouw. Het koninklijk paar zou geen idee hebben gehad van de zorgen van de onderdanen en de uitspraak van Marie Antoinette illustreerde dat mooi. Tegenwoordig zijn historici het er echter wel over eens dat de koningin de bewuste uitspraak nooit deed.

De uitspraak dook voor het eerst op in 1769 in Jean-Jacques Rousseau’s autobiografie, die meldde dat een “grote prinses” zich op een dergelijke manier had uitgelaten over de hongerende bevolking. Op dat moment verbleef Marie Antoinette echter nog helemaal niet in Frankrijk. Journalist Alphonse Karr legde de woorden in 1843 in de mond van Marie Antoinette, die op dat moment al vijftig jaar dood was.

Franse Revolutie

Toen in 1789 de Franse Revolutie uitbrak bleek al snel dat het voor Lodewijk XVI en Marie Antoinette moeilijk zou worden om de macht te handhaven. In de eerste dagen van de revolutie had de koning nog invloed. Marie Antoinette spoorde haar man in deze periode aan om monarchie-ondermijnende politieke besluiten te blokkeren met zijn veto. Ze deed dit zo vaak, dat ze in de pers bekend kwam te staan als “Madame Veto”.

Het koningspaar werd uiteindelijk verplicht om in de hoofdstad te gaan wonen, onder de bevolking, in plaats van in het twintig kilometer buiten Parijs gelegen Paleis van Versailles. De spanningen bleven hierna toenemen en in de nacht van 9 op 10 augustus omsingelden duizenden Fransen het nieuwe verblijf van het koningspaar. Op advies van een raadgever besloot Lodewijk XVI uiteindelijk om te vluchten. Lodewijk was van plan om samen met zijn echtgenote incognito naar de citadel van Montmédy te reizen om van daaruit druk uit te oefenen op de Nationale Vergadering en buitenlandse steun te regelen. Het plan mislukte echter. Op 21 augustus werden de koning en zijn vrouw bij Varennes-en-Argonne ontmaskerd door een postmeester. Onder bewaking worden de twee vervolgens teruggebracht naar Parijs. Marie Antoinette probeerde in de periode hierna – tevergeefs – buitenlandse mogendheden te mobiliseren om de revolutionairen onder druk te zetten.

Op 21 september 1792 werd de monarchie uiteindelijk afgeschaft. Lodewijk en Marie Antoinette werden hierop ‘gedegradeerd’ tot gewone burgers: meneer en mevrouw Capet, vanwege de bloedlijn met Hugo Capet (koning van Frankrijk van 987 tot 996). Lodewijk werd niet veel later door de Nationale Conventie beschuldigd van het samenzweren tegen de algemene veiligheid van de Staat. De voormalige koning kreeg de doodstraf opgelegd. Dit vonnis werd op 21 januari 1793 op de Place de la Révolution (tegenwoordig Place de la Concorde) voltrokken met de guillotine. Hiermee kwam het zogenaamde Ancien Régime, het absolutistisch geregeerde Frankrijk van voor de Franse Revolutie, officieel ten einde.

Executie van Marie Antoinette

Oktober datzelfde jaar begon het proces tegen Marie Antoinette, die vanaf dat moment aangesproken werd als de ‘Weduwe Capet’. Net zoals bij de rechtszaak tegen haar man, was ook dit keer sprake van een schijnproces. De voormalige koningin werd niet alleen beschuldigd van samenzwering tegen de Franse Republiek, maar bijvoorbeeld ook van incest met haar zoontje. Ondanks het ontbreken van hard bewijs voor alle haar ten laste gelegde beschuldigingen, werd Marie Antoinette ter dood veroordeeld.

Na de uitspraak van het vonnis, stelde de veroordeelde vorstin in de gevangenis haar testament op. Hierin vroeg ze haar kinderen de dood van hun vader en moeder niet te wreken. In een brief aan haar schoonzus schreef ze onder meer:

“Ik ben zojuist veroordeeld, niet tot de eerloze dood van een crimineel, maar tot de hereniging met jouw broer. Ik ben even onschuldig als hij en hoop dat ik in mijn laatste ogenblikken even sterk zal zijn. Ik ben kalm, want mijn geweten is zuiver. Het doet me oneindig veel verdriet dat ik mijn kinderen moet verlaten. Jij weet dat ik alleen voor hen heb geleefd.”

Een priester weigerde ze.

Kort voordat Marie Antoinette de gevangenis moest verlaten, werd het haar van de ernstig verzwakte oud-koningin afgeknipt, zodat de valbijl van de guillotine beter zijn werk kon doen. Op de dag van de executie, 16 oktober 1793, kwam een enorme mensenmassa bijeen om in Parijs getuige te zijn van de dood van de voormalige koningin.

Om haar te vernederen, werd Marie Antoinette op mestkar naar het Place de la Révolution vervoerd. Volgens getuigenverklaringen toonde ze op het schavot geen angst en behield ze haar waardigheid. Een verhaal meldt zelfs dat Marie Antoinette zich verontschuldigde toen ze tijdens het betreden van het schavot op de voet van een ambtenaar ging staan:

“Monsieur, je vous demande excuse, je ne l’ai pas fait exprès.” (‘Neem me niet kwalijk, meneer, het was niet met opzet.’)

Na de executie werd het lichaam van de voormalige koningin in een kist gelegd. Naar verluidt met haar hoofd tussen de benen. De resten kregen een plek op het kerkhof van het klooster Madeleine. Negenentwintig jaar later gaf koning Lodewijk XVIII opdracht de resten van Marie Antoinette en Lodewijk XVI op te graven en bij te zetten in de crypte van de basiliek van Saint-Denis.

Lodewijk Karel

De revolutionairen beschouwden de kinderen van Marie Antoinette en Lodewijk XVI als een bedreiging voor het nieuwe Frankrijk. Lodewijk Karel werd in juli 1793 daarom weggehaald bij zijn toen al opgesloten moeder en op een andere plek gevangen gehouden. In de gevangenis werd het prinsje verzorgd door een schoenmaker genaamd Simon. Royalisten riepen de jongen nog uit tot koning Lodewijk XVII uit, maar de prins zelf had daar weinig aan. Hij bleef vastzitten. Aanvankelijk waren er stemmen opgegaan om te proberen Lodewijk Karel te winnen voor de revolutie, maar zover kwam het niet. Op 8 juni 1795 overleed hij in de gevangenis, op slechts tienjarige leeftijd.

Al snel na zijn overlijden gingen er geruchten rond dat de jonge koning helemaal niet dood was. Jarenlang presenteerden zich hierna nog mensen die zich voor de jongen uitgaven en – tevergeefs – de troon opeisten. De bekendste van hen was de Duitse fantast Karl Wilhelm Naundorff.

De andere kinderen

Lodewijk Jozef overleed in 1789 al aan tuberculose. Hij werd slechts zeven jaar oud. Sophie Beatrix, het vierde kind van het koninklijk paar, haalde haar eerste verjaardag vanwege dezelfde ziekte niet. Het enige kind dat de volwassenheid bereikte en de Franse Revolutie overleefde, was Marie-Thérèse. In 1795 werd zij na enkele jaren gevangenschap uitgeleverd aan Oostenrijk, als onderdeel van een gevangenenruil. Vier jaar later huwde ze met Lodewijk Anton van Bourbon (1775–1844). Dit huwelijk bleef kinderloos. Marie-Thérèse was in 1830, zij het voor slechts twintig minuten, koningin van Frankrijk.

Boeken en films

Het verhaal van Marie Antoinette inspireerde in de loop der tijd veel schrijvers en filmmakers. De Oostenrijkse koningin van Frankrijk werd hierin doorgaans neergezet als een oppervlakkige en decadente vrouw. Bekend is bijvoorbeeld de film van regisseuse Sofia Coppola, met Kirsten Dunst in de hoofdrol.

Boek: De Franse Revolutie

Bronnen ▼