Martin Monnickendam – Een ‘moderne’ kunstenaar die inspiratie vond op de Veluwe

De Amsterdamse kunstschilder en tekenaar Martin Monnickendam (1874-1943) was geregeld in de stad te vinden, waar hij typisch stedelijke taferelen vastlegde of naar de theaters trok om met zijn kunstenaarsoog het rumoer in de theaterloges gade te slaan. De moderne kunstenaar hield echter ook van rust en natuur. Ruim een eeuw geleden bracht hij zo twee inspirerende vakanties door op de Veluwe.

Martin Monnickendam groeide op in een liberaal joods gezin. Zijn achternaam dankte hij aan zijn voorouders, die in het gelijknamige Noord-Hollandse vissersdorpje woonden. Hij volgde van 1891 tot 1893 een opleiding aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten en studeerde daarnaast aan de tekenschool Felix Meritis. Belangrijk voor zijn artistieke ontwikkeling waren verder zijn bezoek aan Londen en een tweejarig verblijf in Parijs (1895-96). Hij deelde hier een atelier met etser Pieter Dupont en volgde colleges aan de École des Arts et Metier.

Monnickendam keerde hierna terug naar zijn geboortestad Amsterdam en ontwikkelde zich tot een vrij bekend schilder. Samen met collega’s als Jan Sluijters en Kees Maks werd hij, met name vanwege zijn luchtige toets en het gebruik van vrij felle kleuren, tot de zogeheten ‘modernen’ gerekend. Belangrijk voor zijn carrière was de erkenning die hij kreeg van de bekende verzamelaar Piet Boendermaker. Deze kocht zes van zijn werken. Dat het de kunstenaar voor de wind ging blijkt ook uit het feit dat hij in 1925 in staat was een pand te kopen aan de Stadhouderskade 92.

Monnickendam was toen al jaren getrouwd met Alice Mouzin, met wij hij twee dochters kreeg: Monarosa of Roos (1908) en Ruth (1911). De kunstenaar – die niet veel zelfportretten maakte – portretteerde zijn echtgenote en dochters geregeld.

In de jaren twintig exposeerde hij onder meer in Parijs, Stockholm en de Verenigde Staten. In totaal nam hij deel aan ongeveer tweehonderd tentoonstellingen. Werken van de kunstenaar zijn vandaag de dag onder meer te vinden in de collecties van het Joods Historisch Museum, Teylers Museum, Rijksmuseum Amsterdam, Kunstmuseum Den Haag en het Amsterdam Museum.

Theater

De Amsterdammer maakte onder meer naam met zijn theaterschilderijen. Opvallend is dat de kunstenaar meestal niet het toneel zelf vastlegde, maar zich concentreerde op het publiek in de theaterloges. Een prominent voorbeeld is Schouwburgbalcon uit 1915.

Veluwe

Monnickendam legde sowieso graag grotere groepen mensen vast op doek. De kunstenaar was echter van meer markten thuis. Zo maakte maakte hij ook graag stillevens en intieme genrestukken. Ter inspiratie trok hij twee zomers naar de Veluwe. Vanuit een vakantiehuisje op boerderij Hooijmansgoed in Stroe trok hij er vervolgens met zijn vrouw en kinderen op uit.

Het Noord-Veluws Museum in Nunspeet ontving recent vierenzestig Veluwse tekeningen van de kunstenaar uit 1920-21. Vanwege het feit dat het in 2024 precies honderdvijftig jaar geleden is dat de kunstenaar werd geboren, stelde het museum een overzichtstentoonstelling samen van zijn werk. De Veluwse werken staan hierin centraal. Het museum:

Gretig legde hij de bloeiende heide vast en de zandverstuivingen zo ver het oog strekt, maar ook het vee, de harde werkers op de boerderij en op het land tijdens de roggeoogst, de kerkgangers en zijn eigen gezin. Van het ochtendgloren tot de nacht invalt, spat het plezier er vanaf.

Thuis in Amsterdam werkte Monnickendam veel van zijn schetsen uit. Zo ontstond bijvoorbeeld het boerentafereel Boeren in Stroe, later ook wel zijn Nachtwacht van de Veluwe genoemd. Op het werk zijn de bewoners van boerderij Hooijmansgoed afgebeeld. Monnickendam gaf zichzelf echter ook een plek op het doek. Hij is de vrolijk lachende man met strooien hoed, iets achter de boerenfamilie. Voor dit grote werk baseerde de kunstenaar zich op verschillende voorstudies in pen in aquarel en op enkele foto’s.

Tijdens de vakantie van 1921 maakte vader Martin ook een lange wandeltocht naar Kampen, waarbij hij Nunspeet en Elburg passeerde. Zijn tekeningen vormen herinneringen aan dit soort tripjes. Zo trok hij via zandverstuivingen, heidevelden en bossen bijvoorbeeld naar Garderen, Drie, Putten en Barneveld. In 1922 exposeerde Monnickendam enkele Veluwse tekeningen bij een kunsthandel. Een verslaggever van het Algemeen Handelsblad was duidelijk onder de indruk:

…alles leeft en trilt en wimpelt in de kleine landschappen, die hij van zijn Veluwsche vacantiereis heeft meegebracht, de losse wolken woelen of wervelen samen in het klare blauw tot een torengevaarte van blinkend wit: het water spoelt en stroelt… En dan zijn er de kleuren, zwaar en brutaal met zwart en veel rood en donkergroen: een wei met roode koeien onder een rosse lucht, een heide overstort van avondrood, een hofje vol groote roode bloemen, een baksteenen kerkje in zonnegloed…

Dat de gezinsleden genoten van de vakanties op de Veluwe blijkt ook wel uit het feit dat dochters Roos en Ruth naar Elspeet verhuisden. Dertig jaar na de dood van hun vader richtten zij de Stichting Vrienden van de schilder Martin Monnickendam op.

Andere reizen

Het werk van Martin Monnickendam bestaat uit veel meer dan theaterloges en Veluwse schilderijen en tekeningen. Na zijn bezoek aan Stroe en omgeving reisde de kunstenaar, vaak met zijn gezin, bijvoorbeeld ook nog naar Duitsland, België en Luxemburg. En in 1926 volgde een reis naar Normandië en Bretagne. Italië deed de kunstenaar tussen 1929 en 1938 vijf keer aan. Tijdens al deze tripjes maakte de Amsterdammer talloze schetsen. Velen daarvan werden later uitgewerkt tot olieverfschilderijen. In de tentoonstelling in Nunspeet zijn hiervan verschillende voorbeelden te zien.

Martin Monnickendam was doorgaans volledig vrij in zijn onderwerpkeuze. Een enkele keer maakte hij echter ook werk in opdracht, met name portretten, bijvoorbeeld van enkele vooraanstaande stadsgenoten of bevriende kennissen. Tijdens zijn buitenlandse reizen of tochtjes naar de Veluwe deed de kunstenaar veel inspiratie op, maar zijn geboortestad Amsterdam bleef hem ook zijn hele leven boeien. Hij legde verschillende markante gebouwen vast. Andere werken geven een impressie van het stadsleven.

De kunstenaar bleef zijn hele leven schilderen. Kort voor hij in 1943 door de Duitse bezetter op transport zou worden gesteld naar een concentratiekamp overleed Monnickendam aan een longontsteking. Doordat de familieadvocaat zijn nalatenschap op naam van zijn niet joodse echtgenote had gesteld, bleef de collectie bijeen en werd deze niet geroofd.

Bronnen ▼