Mileva Marić, de vrouw die Einstein ‘zijn’ relativiteitstheorie ‘schonk’

E = mc², de formule voor de relativiteitstheorie waarmee Albert Einstein beroemd werd. De wiskundige formule die energie en massa linkte, zorgde voor wetenschappelijke vernieuwingen. Maar ontcijferde Einstein wel – als eerste – dat verband? Was het niet de Fransman Henri Poincaré? Of Mileva Marić, de eerste mevrouw Einstein van wie Albert de formule afsnoepte? Mileva, the forgotten Einstein, zoals ze wordt genoemd.

Dat waren de voorwaarden van het eenzijdige contract dat Albert Einstein rond 1914 oplegde aan Mileva Marić, na een huwelijk van ruim tien jaar. De vernederende regeling werd – gewoonweg – opgenomen in de officiële, gepubliceerde documenten van Einstein. Het schetst de egocentrische attitude van de ‘grote wetenschapper’ tegenover zijn geliefde (één van), zijn vertrouwelinge die hem twintig jaar toegewijd steunde en hielp, de moeder van zijn beide zonen.

Studiegenoten van de universiteit getuigden dat Mileva eigenlijk een briljantere geest was dan Albert. Maar Mileva blijft een onbekende in de geschiedenis. Terwijl Einstein als het icoon van de wetenschappelijke vernieuwing, voorvechter van de vrede en de sociale strijd neergezet wordt. Behalve dan in zijn privéleven.

E = mc² is vermoedelijk de formule die Mileva uitdokterde. Maar vele documenten gingen verloren of werden vernietigd. Wanneer men aan Albert Einstein in 1943 het originele manuscript van de relativiteitstheorie vroeg voor een veiling ten bate van de vrede, bekende hij dat hij alle manuscripten onmiddellijk na publicatie vernietigde. De New York Times reveleerde dat hij de teksten overschreef die zijn secretaresse dicteerde en plots stopte met de opmerking:

Dat zou ik eenvoudiger hebben gezegd.

‘Ons’ = ‘mijn’

Nauwelijks drie originele manuscripten, onder meer over de relativiteitstheorie, werden ondertekend als Einstein-Marity (Marić in het Hongaars). Bovendien waakt het Einsteingenootschap – en in het bijzonder de laatste persoonlijke secretaresse – over de reputatie van ‘het genie’, ‘de mythe Einstein’.

Toen Hans-Albert, de oudste zoon van het koppel, in 1955 zijn moeder uit de schaduw wilde halen om haar naam te zuiveren, werd hij door de Einstein Literary Trustees afgeblaft. De zoon had in een vergeten doos brieven van zijn vader aan zijn moeder ontdekt over dé essentiële rol die zij speelde in wetenschappelijke ontdekkingen. In zijn (vroege) correspondentie schrijft Einstein zelf: ‘onze’ nieuwe studies, ‘onze’ visie, ‘onze’ onderzoeken, ‘onze’ nieuwe theorie, ‘ons’ werk over de relatieve beweging. Later werd dat ‘mijn’ theorie, ‘mijn’…

Dertig jaar juridische strijd heeft het gekost om deze brieven publiek te maken. Zodoende bleef lang het beeld bestaan van Mileva als een zeur, een jaloerse vrouw met nukken en onredelijke eisen, met een psychotisch gedrag. Of zoals Albert Einstein zijn eerste vrouw omschreef als:

genetisch schizofreen

Mileva Marić is echter – als kind al – een scherp verstand maar ze kende een triest leven.

Ze wordt geboren in een gegoede familie in 1875, nabij Novi Sad in Vojvodina, de graanschuur van Servië. Een streek met Hongaarse wortelranken, vandaar dat ook de familienaam soms ‘verhongaarst’ wordt tot Marity.

Vader Marić, een militair, vervolgens ambtenaar van justitie, maakte carrière en huwde de dochter van rijke grondbezitters. Zijn passie voor wiskunde gaf hij door aan zijn dochter. Maar de veeltalige intellectueel las haar ook de fabels van La Fontaine, Duitse sprookjes… voor. Mica wordt geadoreerd. Op haar achtste begint ze piano te studeren, speelt tamburica (een soort luit), zingt en danst, ook al mankt ze. Want schuchtere Mileva heeft een aangeboren heupprobleem waardoor één been korter is dan het andere. Haar hele leven lang zal ze haar handicap en een fragiele gezondheid meezeulen. Ze draagt orthopedische schoenen die ze verbergt onder lange rokken. Ook al ‘stijgen’ de rokzomen in het Interbellum, Mileva blijft enkellange kleding dragen.

Kinderen, Keuken, Kerk

Denkt ze dat haar fysieke handicap haar levenskansen – of aantrekkelijkheid op de huwelijksmarkt – beperkt? Misschien was ze – gewoonweg – een intellectueel gedreven jonge vrouw die zichzelf wilde ontwikkelen. Ooit bekende ze:

Ik betwijfel of ik ooit zal huwen. Een vrouw kan evengoed een carrière hebben als een man, denk ik. Ik ben het niet eens met de Duitse keizer over de rol van vrouwen: ‘kinder, küche, kirche’.

Dus kiest ze Zwitserland als studiebestemming. In de negentiende eeuw werden vrouwen immers niet toegelaten tot hogere studies. De eerste Belgische artse Isala Van Diest werd door het hoofd van de Katholieke Universiteit van Leuven geweigerd in de aula’s voor geneeskunde, ondanks het feit dat haar vader professor aan dezelfde universiteit was. Dus trok ook Isala naar Zwitserland om er geneeskunde te studeren.

Mileva wordt – na een ingangsexamen – in 1896 toegelaten tot de Eidgenössische Technische Hochschule Zürich, waar ze zich toelegt op fysica. Zürich, een calvinistische stad, is op dat ogenblik erg liberaal en vooruitstrevend. Ze is een van de amper twintig meisjes die in Duitsland en Zwitserland de kans krijgen om te studeren. En ze is de enige vrouw aan de Polytechnische.

Maar ook daar overleven nog oude misogyne ‘krokodillen’. Met name professor Weber kant zich tegen de aanwezigheid van vrouwen op de universiteit. De academicus fulmineert:

De wetten van de natuur hebben de vrouwelijke wezens zo geschapen dat ze de kern van abstracte wetenschappen niet kunnen begrijpen.

Ondanks haar meer dan behoorlijke resultaten, blijft professor Weber Mileva boycotten en zo haar wetenschappelijke opleiding én haar arbeidsmogelijkheden fnuiken. In 1901 wordt haar doctoraat geweigerd. Bovendien is Mileva… zwanger.

Popje

Zwanger van haar studiegenoot, een zekere Albert Einstein, geboren in Ulm, Duitsland. Wanneer ze elkaar als eerstejaars leren kennen, is hij amper zeventien. Zij is eenentwintig en hij lijkt een beetje beducht voor haar kritische blik. Maar toch noemt hij hun band dan al vrij vroeg: Ons huishouden.

Mileva woont in familiepensions en speelt muziek tijdens kleine huisconcerten. Albert komt luisteren. Zij doet hem regelmatiger eten, leert hem hoe zijn studentenbudget te beheren. Ze drinken samen een koffie, eten worst (dat is goedkoper). Samen spelen ze muziek en discuteren over elektrodynamica…

Rond 1899 wordt de vriendschap een romance. Mileva wordt Alberts Dolly (popje) of Dockerl, maar ook zijn ‘kleine heks’. Dat is vermoedelijk een allusie op de aversie van Einsteins moeder tegen ‘die Servische’, die ‘niet-Joodse’. Een van haar sarcastische opmerkingen:

Als jij dertig zal zijn, zal zij een oude heks zijn.

Maar Albert lijkt – dan nog – verguld met ‘zijn rechterhand’: Wanneer ik jou niet heb, voel ik me niet volledig. Of nog:

Nergens ter wereld, zou ik beter kunnen vinden dan jij, mijn Alles. Welk geluk heb ik gehad om jou te vinden, een schepsel dat mijn gelijke is, dat even sterk en onafhankelijk is als ik.

Onafhankelijk is Mileva inderdaad. Een sterke persoonlijkheid; ernstig, praktisch, goed georganiseerd, kordaat, doortastend, met een groot doorzettingsvermogen, vastbesloten, met een droge zin voor humor. Einstein was daarentegen – letterlijk en figuurlijk – een warhoofd, een chaoot, erg besluiteloos, maar mensen kregen – net als van zijn moeder Pauline – schimpscheuten te horen.

Studiegenoten getuigen dat Mileva de wiskundige opdrachten van Einstein tot een goed einde bracht en dat hij ervan profiteerde.

Een vrouw met verstand

Kortom, Mileva was een ideale ‘sparring partner’: ze is een schitterende wiskundige en ze heeft een briljante toekomst als natuurkundige. Uit documenten met haar handschrift blijkt dat zij de nota’s van Einstein corrigeert. Hij heeft haar nodig, zoveel is duidelijk.

In een brief uit 1897 vanuit Heidelberg waar ze als vrije studente lessen volgt, legt Mileva aan Einstein de ‘bewegingsleer van gassen’ uit. Dat is een belangrijke basis voor zijn publicatie over de ‘Brownse beweging’ (ook wel de dronkenmanswandeling van kleine deeltjes genoemd). Einstein geeft (een versie van) die theorie in 1905 onder eigen naam uit. Al in 1901 had Einstein in eigen naam een eerste artikel over ‘Capillariteit’ (het verschijnsel dat een vloeistof in een heel fijn buisje stijgt tegen de zwaartekracht in) in de Annalen der Physik geschreven. Het was een gezamenlijke studie maar de publicatie vermeldde enkel zijn naam. Dat werd samen beslist met oog op zijn carrièremogelijkheden. Daarvoor slachtofferde zij haar eigen verdienste en loopbaan.

Al vroeg duiken barsten in het ideale plaatje op. In een brief aan haar goede vriendin Hélène verklapt Mileva dat Albert af en toe ‘afstand neemt’ en klaagt:

Wanneer Albert weg is, neemt hij een deel van het leven met zich mee. Maar ik kan geen schade toebrengen aan zijn carrière en aan zijn ontwikkeling.

Vermoedelijk tijdens een korte vakantie aan het Comomeer in 1901 raakt Mileva zwanger. Het is vreemd dat Mileva geen ‘voorzorgsmaatregelen’ nam want het liberale en protestantse Zürich was – al sedert de zeventiende eeuw – een centrum voor de beweging van geboorteplanning. Voorbehoedsmiddelen waren voorhanden, net als abortus. Mileva was echter streng katholiek opgevoed.

Maar een ongehuwde moeder was rond de eeuwwende een schande. Om een schandaal te voorkomen en om Einsteins reputatie te vrijwaren, keert Mileva in 1902 terug naar Servië en bevalt er van een dochter, Lieserl. Wat er van het meisje is geworden, is niet bekend. Wel dat Mileva haar leven lang een diepe genegenheid voor dochters van vrienden koestert. Einstein verwaardigt zich niet om zijn vrouw noch zijn dochter te bezoeken.

Met de moeder van zijn eerstgeborene wil Einstein echter niet huwen. Eerst wil hij een vaste baan maar die liggen niet voor het oprapen. Mileva vergoelijkt de toestand met het argument dat haar geliefde het slachtoffer is van antisemitisme. Voorlopig werkt hij als privéleraar en ziet Mileva maar eens in de week. Zelf probeert ze ook les te geven maar vermits ze geen aggregaat heeft, lukt dat ook niet. Ze voelt zich alleen en verlaten… Maar Mileva zal Einstein nooit afvallen. Ze is bereid haar eigen carrière op te offeren voor haar grote liefde.

Filander

In 1903 huwen ze uiteindelijk. Maar Einstein staat gekend als een rokkenjager en trouwheid staat niet in zijn woordenschat. Ook zijn eerste geliefde Marie liet hij prompt vallen toen hij Mileva ontmoette.

Mileva, de sterkhouder, de knappe kop. In 1905 schrijft Einstein zijn eerste theorie over de relativiteit. (de algemene theorie wordt pas gepubliceerd in 1916). Aan de basis van die theorie ligt Mileva. Dat bekent Einstein zelf in zijn brieven en alsmaar meer wetenschapshistorici erkennen Mileva’s rol. Einstein bekende aan haar vader rond 1905:

Alles wat ik creëerde en wat ik bereikte, ben ik verschuldigd aan Mileva. Zij is mijn geniale inspiratie, mijn engelbewaarder tegen de vergissingen in het leven en zelfs meer in wetenschap. Zonder haar zou ik nooit mijn werk zijn begonnen, laat staan tot een goed einde gebracht.

Maar het gezamenlijke leven is moeilijk. In Bern, waar Albert een job als leraar vindt, moeten ze huurders nemen om uit de kosten te komen. Mileva zorgt voor de wiskundige berekeningen en de ruggensteun, voor het huishouden en na een moeilijke zwangerschap bevalt ze in 1904 van een zoon. Hans-Albert blijft levenslang gehecht aan zijn moeder en getuigt dat hij zijn ouders samen – aan tafel in de woonkamer – wetenschappelijke oplossingen heeft zien zoeken en wiskundige formules uitwerken.

Zo wordt in een artikel van 1908 bijvoorbeeld de Potential Multiplicator beschreven. Als auteurs worden vermeld… Einstein-Habicht. Het was met ingenieur en instrumentenbouwer Paul Habicht dat Mileva deze machine om elektrische stromingen te meten via ingewikkelde mathematische vermenigvuldigingen, ontwikkelde. Wanneer Habicht haar vraagt waarom zij haar naam niet heeft vermeld, repliceert Mileva:

Albert en ik, wij zijn immers ‘Ein Stein’.

Maar Albert is meer en meer afwezig… voor zijn ‘carrière’. Hij neemt jobs aan in Bern, Zürich, Praag, Berlijn… In een brief uit 1909 drukt Mileva haar bezorgdheid uit dat de faam van Albert groeit en dat hoewel ze gelukkig is voor hem, dat ze desalniettemin hoopt dat de glorie zijn menselijkheid niet zou aantasten.

Parels voor…

Maar ze heeft er vrede mee dat hij zich uitsluitend aan zijn carrière en de wetenschap wil wijden en bijgevolg geen tijd meer heeft voor haar. Kernachtig stelt ze:

De ene krijgt de parel, de andere het omhulsel.

In 1910 wordt nog een tweede zoon geboren, Edouard (Tete of Teddy). Einstein leeft van stad naar stad en Mileva volgt – goedschiks, kwaadschiks – met de kinderen. En dan is er Berlijn waar Einstein zich rond 1914 vestigt en waar Mileva moeilijk kan aarden. De reden voor deze verhuizing is minder professioneel maar eerder amoureus. In 1912 was Albert een geheime relatie begonnen met zijn nicht Elza (na eerst een flirt met haar zus Paula).

In 1913 draait het huwelijk vierkant. Albert bedelt bij zijn collega Marcel Grossmann om hulp:

Ik ben enkele wiskundige obstakels die ik niet kan overwinnen, tegengekomen. Ik smeek u om me te helpen want ik word gek. Vroeger, toen mijn relatie met Mileva nog goed was, moest ik voor wiskundige problemen nooit de hulp inroepen van mijn vrienden en collega’s.

Kort na zijn tweede huwelijk biechtte hij in 1919 aan een vriend op:

Ik ben blij dat mijn vrouw niks van wetenschappen snapt. Mijn eerste vrouw begreep wel wetenschappen, ziet u.

Aan die tweede vrouw Elza fleemt Einstein dat hij behoefte heeft om van iemand te houden en:

Ik heb mijn (vorige) vrouw behandeld als een bediende die ik niet kon ontslaan.

Ultimatum

Ontslaan kon Einstein niet maar wel… slaan. Zijn oudste zoon getuigde dat hij van zijn vader wel eens een pandoering kreeg. Vrienden merkten ook het ‘gezwollen gezicht’ van Mileva, dat zij maskeerde als… tandpijn. Zijn er – voorlopig nog ontoegankelijke – geschreven getuigenissen van huiselijk geweld, zoals wordt geopperd?

Na veel getreiter en vernederingen stelt Einstein op 18 juli 1914 een ultimatum in de vorm van bovenstaande ‘zakelijke overeenkomst’:

In ruil daarvoor verzeker ik U dat ik mij correct gedraag, zoals ik me zou gedragen tegenover iedere vrouw die ik niet ken.

Het huwelijk zou ontbonden worden om redenen van… incompatibiliteit. Wanneer Mileva de echtscheidingspapieren ontvangt, krijgt ze een zware hartaanval. Een jaar lang is ze bedlegerig. Einstein bezoekt haar nooit.

Meest verbazend misschien is hoe Einstein zijn wettelijke echtgenote tot een echtscheiding wilde manipuleren/dwingen. In een brief probeerde hij haar ‘om te kopen’ met de financiële opbrengst van een mogelijke Nobelprijs in de toekomst. Die internationale prijs wordt hem in 1921 toegekend.

In 1919 wordt de echtscheiding uitgesproken. Drie maanden later trouwen Albert en Elza. Zelfs gemeenschappelijke vrienden zijn geschokt.

Zwijg!

Wanneer Einstein later in zijn testament in 1925 stelt dat het geld van de Nobelprijs aan zijn beide zonen moet worden uitgekeerd, protesteert Mileva met als argument dat het ook voor haar wetenschappelijke bijdrage geldt. In een brief kleineert hij haar:

U bracht me aan het lachen wanneer u me begon te bedreigen met uw herinneringen. Heeft u er – zelfs maar één seconde – aan gedacht dat niemand ooit aandacht zal besteden aan uw beweringen indien de man waarover u het had, niet iets belangrijks had verwezenlijkt. Wanneer iemand compleet onbenullig is, is er niets anders te zeggen tegen die persoon dan: ‘blijf bescheiden en zwijg’. Dat is wat ik u adviseer om te doen.

En zo werd Mileva verdonkeremaand.

De rest van haar leven verloopt moeizaam, eindjes aan mekaar knopend. Ze probeert wat centen te verdienen met privélessen wiskunde en piano. Wanneer in de jaren dertig, Eduard, de tweede zoon, als schizofreen wordt gediagnosticeerd, probeert ze voor hem te blijven zorgen en verkoopt het huis waarin ze leeft om zijn behandeling te betalen. In 1948 sterft ze aan een hartaanval. 72 jaar. In 2004 wordt de grafzerk van Mileva Marić / Marity op het kerkhof van Zürich herontdekt.

In 1952 grapt Albert Einstein:

Het gaat me redelijk goed na zegevierend de Nazis en twee echtgenotes te hebben overleefd.

Bronnen ▼