Nazipropaganda voor de jeugd

---

Roken voor het rijk

Verzamelen wordt door jongeren vaak als leuk, leerzaam en spannend ervaren. Het trekt een veelzijdige wereld open, waarbij kinderen leren zoeken, snuffelen, ruilen, onderhandelen, selecteren, ordenen, conserveren, samenhang ontdekken en meer. Allemaal bezigheden waarvan de commercie, reclame en marketing al sinds het laatste kwart van de negentiende eeuw handig gebruik wisten te maken. Bijvoorbeeld door massaproducten aan plaatjes te koppelen. Bij aanschaf werd een veelal kleurrijke afbeelding meegeleverd als onderdeel van een serie. Om de diverse interesses van de jeugd aan te spreken, verschenen er series over de meest uiteenlopende thema’s, zoals natuur, geografie, techniek, geschiedenis, religie, sprookjes, theater en film. De verworven plaatjes konden vervolgens in speciaal voor dat doel gedrukte albums worden geplakt. Die aanpak miste zijn doel niet. Geestdriftig sloeg de Duitse jeugd ook tijdens het interbellum aan het verzamelen.

Sigarettenplaatjes

De tabaksindustrie had een groot aandeel in de verspreiding van die illustraties. Zo’n populair medium als een sigarettenplaatje was precies wat Goebbels nodig had om de Duitse jeugd met zijn propaganda te bereiken. Hij liet er geen gras over groeien. Al snel na de machtsovername sloegen zijn kersverse propagandaministerie en de Duitse tabaksindustrie de handen ineen en voegden aan het arsenaal onderwerpen een nieuw genre toe: het politieke sigarettenplaatjesalbum. De firma Reemtsma liep daarbij voorop. Het werd al snel een ongeëvenaard succes. Veel van de albums behaalden zelfs een oplage van meer dan een miljoen stuks, maar ook van minder succesvolle titels verschenen moeiteloos honderdduizenden exemplaren. De verzamelalbums en de plaatjes droegen zo nadrukkelijk bij aan het collectieve geheugen van de Duitse ‘volksgemeenschap’.

Een van de bestsellers die bij de Cigaretten-Bilderdienst Hamburg-Bahrenfeld verscheen, was Deutschland erwacht! Werden, Kampf und Sieg der NSDAP (1933). De tekst was van Wilfrid Bade, aangevuld met stukken van Hitlers adjudant Julius Schaub, rijksjeugdleider Baldur von Schirach en perschef Otto Dietrich. Tekeningen en bandontwerp kwamen van SS-Obersturmführer Felix Albrecht en Hitlers lijffotograaf Heinrich Hoffmann selecteerde de foto’s. Volgens het voorwoord was het boek vooral ter lering bedoeld en moest het de daden van de Nationaalsocialistische Duitse Vrijheidsbeweging tonen, want zonder die geschiedenis waren de Führer en zijn beweging niet echt te begrijpen. Hitlers volksgemeenschap had behoefte aan een nieuwe identiteit en de door de nazi’s herschreven Duitse historie kon die leveren. Op de foto die Hoffmann koos voor het omslag marcheren gehelmde en bepakte SS-mannen met de standaarden van de SA. De spreuk op het doek, ‘Deutschland erwache’, was ontleend aan het gedicht ‘Sturm, Sturm, Sturm’ (‘Wehe dem Volk, das heute noch träumt,/ Deutschland, erwache!’) van Dietrich Eckart, die de eerste nationaalsocialistische dichter werd genoemd en aan wie Hitler het tweede deel van Mein Kampf opdroeg. Eckart werd beschouwd als een ziener, zeker toen zijn oproep met de geboorte van het Derde Rijk werkelijkheid was geworden.

Het album begint met foto’s uit de begintijd van de ‘beweging’, zoals de nationaalsocialisten hun partij graag noemden. Hitler is uiteraard alomtegenwoordig. Verder worden veel marcherende naziformaties met hun vaandels getoond. Aan het eind is een uitklapbare panoramafoto opgenomen van het grootscheepse wijdingsritueel tijdens de laatste dag van de Reichsparteitag des Sieges (1933) in Luitpoldhain. Dit enorme Neurenbergse park was de plek waar de Rijkspartijdagen plaatshadden. Het inwijden van de nazivlaggen, waarbij de bloedvlag van de nazibeweging in contact werd gebracht met de nieuwe vlag of standaard, was een vast ceremonieel onderdeel in het programma. De geschiedenis moest ook wel eens worden bijgesteld. Zo werden de foto’s van SA-chef Ernst Röhm, door Hitler uit weg geruimd tijdens de nacht van de lange messen, in 1934 uiteraard niet meer opgenomen in Deutschland erwacht!

De verspreiding van de propagandaplaatjes via de sigarettenindustrie werkte op twee manieren de integratie van Hitlers beweging in de hand. Ze wonnen de volksgenoten voor de ‘goede zaak’ en bezorgden de firma Reemtsma een nieuw imago. Niet langer werd de tabaksgigant gezien als een volksvijandige ‘grootkapitalist’, maar als een graag geziene supporter van de Nieuwe Orde. Beeld- en tekstregie lagen overigens volledig bij Goebbels’ Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda. Zo kregen brede lagen van de bevolking voor een gering bedrag een door de propaganda opgepoetst herinneringsalbum in handen.

Was de Führer al nadrukkelijk aanwezig in Deutschland erwacht!, drie jaar later was hij het veelbezongen middelpunt van Adolf Hitler, aus dem Leben des Führers, eveneens door Reemtsma op de markt gebracht.

‘Vandaag kent de wereld hem als schepper van de nationaalsocialistische leer en vormgever van de nationaalsocialistische staat, als baanbreker voor de nieuwe Europese ordening en als wegbereider voor de vrede en welvaart der volkeren’,

…schreef propagandaminister Goebbels in het voorwoord. Nu werd het tijd om de ‘meeslepende en fascinerende verschijning van de mens Adolf Hitler’ te laten zien. Het Duitse volk, vond Goebbels, kreeg zo de gelegenheid de Führer van dichtbij te zien en hem wat meer persoonlijk te leren kennen. Natuurlijk waren dat de zorgvuldig geselecteerde beelden van een Hitler die onvermoeibaar door Duitsland reisde in auto of vliegtuig, als de man van het volk, als vastbesloten en gedreven redenaar en ontspannen in burgerkleding thuis op de Obersalzberg, tussen zijn arbeiders, als kunstenaar, als architect, op de Autobahnen, als bevelhebber van het leger, tussen zijn jeugdige aanhangers en als leider van de nationaalsocialistische beweging. Hitler had vele gezichten, die in dit officiële sigarettenplaatjesalbum zorgvuldig werden opgenomen van ‘grootse eenvoud tot eenvoudige grootheid’.

Een eenvoudige volksgenoot

Een frappant voorbeeld van hoe gewiekst de samenstellers te werk gingen, staat linksonder op pagina 39 van het verzamelalbum. Volgens het onderschrift overhandigt een Pimpf ¹ zijn Führer een brief van zijn zieke moeder. Hitler kijkt bezorgd naar de knaap en legt zijn linkerhand troostend op diens schouder. De tekst voert de emotie nog eens op. Met de foto geeft de propaganda het signaal af dat de Führer zich niet ver boven het volk verheft, maar er midden tussen staat en ook voor de eenvoudige volksgenoot benaderbaar is. De Führer is een van ons en voor de kleine Pimpf is Hitler zijn ‘kameraad’, die hem in nood kan helpen. De grote wereld helpt hier de kleine wereld.

Het is een harmonieuze volksgemeenschap die in dit verzamelalbum wordt getoond. Er zijn geen spanningen, geen geweld, geen klassenverschillen, geen religieuze, politieke of sociale conflicten. Het is de schone schijn van het Derde Rijk die hier in de etalage staat.

Tussen beide plaatjesalbums gaf Reemtsma nog twee albums uit. In 1933 Kampf um’s Dritte Reich. Eine historische Bilderfolge en een jaar later Der Staat der Arbeit und des Friedens. Ein Jahr Regierung Adolf Hitler. De meeste van Hoffmanns foto’s werden voor deze uitgaven ingekleurd. Voor de tekst was Leopold von Schenkendorf, een SA-Sturmführer uit Berlijn verantwoordelijk.

Maar ook andere sigarettenfirma’s profiteerden van de gunstige omstandigheden. De Orientalischen Cigaretten-Compagnie ‘Rosma’ uit Bremen publiceerde in 1934 Männer im Dritten Reich, een biografisch lexicon van de mannen die op dat moment in het Derde Rijk de dienst uitmaakten. In totaal bevatte het album 250 goudomrande, gekleurde portretten. Zigarettenfabrik Kosmos uit Dresden gaf onder de titel Bild-Dokumente unserer Zeit twee verzamelalbums uit, waarvan het tweede speciaal aan de Duitse jeugd was gewijd. Das deutsche Heer im Manöver van de Cigaretten-Bilderdienst Dresden verscheen in 1936, een jaar nadat de Führer de Wehrmacht had opgericht. Het liet vooral zien hoe geweldig het Duitse leger was gemoderniseerd onder Hitlers leiding. Dit verzamelalbum probeerde dat niet via foto’s over te brengen, maar door aquarellen van kunstschilder Erich R. Döbrich, die zich in zijn carrière voornamelijk toelegde op militaire motieven.

Een nieuwe serie!

De populariteit van de albumplaatjes drong zelfs door in de Fibel² Zu Hause und in Rheinhof. In de passage ‘Pauls Serienalbum’ roept het jongetje Paul opgewonden:

‘Moeder, ik heb een nieuwe serie, alleen met plaatjes van de Führer, als hij in een vliegtuig vliegt, als hij SA-mannen begroet, als hij een redevoering houdt, hoe een klein meisje hem een bos bloemen geeft, als hij een nieuw vaandel inwijdt en als hij zich in een tuin ophoudt of bij zijn honden. Dit is mijn beste serie.’

~ Gerard Groeneveld
Tekst en beeld

Boek: Hitlers jongste hoop – Nazipropaganda voor de jeugd

Bekijk dit boek bij:

Noten