Nederland werkte in Koude Oorlog nauw samen met CIA

Concurrerende staten mogen elkaar graag saboteren en Nederland is daar geen uitzondering op. In de jaren vijftig deed Nederland actief mee aan het ondermijnen van de communistische regimes in Oost-Europa. De Nederlandse Buitenlandse Inlichtingendienst (BID) zette samen met de CIA en andere bevriende diensten geheime operaties op in communistisch Oost-Europa. In Samen met de CIA doet onderzoeker Cees Wiebes verslag van drie geheime projecten uit de vaderlandse spionagegeschiedenis.

Geheime diensten zijn zelden geheim, want wie weet niet van het bestaan van de CIA of de vroegere KGB? Beter is het daarom om van inlichtingen- en veiligheidsdiensten te spreken. Begin jaren vijftig kende Nederland er verscheidene, waarvan de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) de bekendste was (tegenwoordig AIVD). Maar er was ook een kleiner, minder bekende dienst, de BID.

Geheime operaties

De primaire taak van de BID (in 1972 omgedoopt tot IDB en opgeheven in 1994) was het vergaren van inlichtingen over (potentieel) vijandelijke staten. Begin jaren vijftig ging dat om de Sovjet-Unie en zijn vazalstaten. De macht van de Sovjet-Unie en de communisten was in Oost-Europa nog niet overal even stevig gevestigd. In verschillende landen waren nog anticommunistische verzetsgroeperingen actief.

De Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten zaten in de jaren vijftig vol met voormalige verzetsmensen. In de Tweede Wereldoorlog hadden zij ruime ervaring opgedaan met operaties in bezet, vijandelijk gebied. In zekere zin waren de door de BID opgezette operaties een voortzetting van die eerdere activiteiten, nu niet gericht tegen Hitler en het Derde Rijk, maar tegen Stalin en de Sovjet-Unie.

Expendables

Uit een poel van vluchtelingen en krijgsgevangenen, vaak nazi’s en collaborateurs, werden agenten gerekruteerd die in hun land van herkomst werden gedropt om daar inlichtingen te vergaren over politiek, economie en leger. Zo stelde de BID een eigen team samen van Roemenen die vervolgens in Roemenië werden gedropt. De groep werd echter vrijwel direct opgepakt omdat ze was verraden door een infiltrant. Het BID-team werd terechtgesteld, maar de betrokkenheid van de BID is altijd geheim gebleven, ook voor de teamleden zelf, die dachten dat ze voor de CIA werkten. Naast Roemenië probeerde de BID ook agenten in Bulgarije en Albanië te droppen.

De gemeenschappen van Roemeense, Bulgaarse en andere vluchtelingen waren vergeven van de verraders en communistische infiltranten. Vaak waren verzetsorganisaties zoals de Oekraïense OUN niet meer dan criminele organisaties die informatie meteen doorverkochten aan de KGB. De nog jonge CIA en zijn bondgenoten stapelden door hun naïviteit en amateurisme mislukking op mislukking. Veel spionnen waren al verraden voor ze vertrokken waren. Wiebes trekt dan ook de vergelijking met het Englandspiel. Omdat er vaak werd gewerkt met nazi’s en andere onfrisse types zullen echter weinigen in de westerse inlichtingenwereld daar een traan om hebben gelaten. Ze waren de perfecte ‘expendables’.

Dubbelagent

Boeiender is het verhaal van Operatie Tom. Naast de BID werkte ook de BVD samen met de CIA. In 1951 nam de BVD samen met de Britten (MI6), de CIA en de Noorse inlichtingendienst (NIS) deel aan een gecompliceerde contra-inlichtingenoperatie. Een in Noorwegen aan een atoomprogramma werkende Nederlandse scheikundige, codenaam Tom (vat u hem?), deed zich in opdracht van de BVD voor als een linkse wetenschapper. Spoedig werd hij via de CPN benadert voor spionage voor de Sovjet-Russische militaire inlichtingendienst GROe.

Een dubbelagent is een waardevolle aanwinst voor iedere inlichtingendienst. Je kunt de vijand niet alleen valse inlichtingen voeren, maar door de vragen die men aan de dubbelagent stelt ook vaststellen welke informatiebehoefte de tegenstander heeft en waar hij derhalve mee bezig is. Maar ook van Operatie Tom is niet bekend of zij echt succesvol was, omdat we niet weten of de Russen wisten dat Tom een dubbelagent was. Spionage is vaak een grote ‘mindfuck’.

De derde operatie die in Samen met de CIA aan de orde komt is Operatie Leunstoel. Dit verhaal is bekender omdat Cees Wiebes hier vorig jaar over publiceerde. Het Nederlandse bedrijf Nederlands Radar Proefstation bouwde hightech afluisterapparatuur voor de CIA waarmee de Sovjets succesvol werden afgeluisterd. De microfoontjes werden onder andere ingebouwd in een leunstoel. Vandaar.

Spionagegeschiedenis

Spionagegeschiedenis is niet iedereen zijn ‘kopje thee’. Veel zaken zijn nog steeds onbekend en zullen dat wellicht ook blijven, waardoor de lezer van Samen met de CIA met vraagtekens blijft zitten. Dat is echter onvermijdelijk bij een onderwerp als dit. Zo vernietigde de BID/IBD veel van haar eigen archief. Daarnaast zijn spionnen pionnen die komen en gaan. Hierdoor komen er in een gemiddeld boek over spionagegeschiedenis meer personages voorbij dan in een Russische roman.

Wie daar niet tegen kan, doet er beter aan een fictieboek van John le Carré te kopen. Samen met de CIA is geen spannende spionageroman, maar een degelijke en gedetailleerde weerslag van een onderzoek dat veel nieuwe zaken blootlegt. Cees Wiebes, publiceerde in het verleden al eerder over de BID/IDB. Samen met Bob de Graaff scheef hij Villa Maarheze, over de geschiedenis van deze dienst. Voor de liefhebber van Nederlandse spionagegeschiedenis of de Koude Oorlog is Samen met de CIA een must-read.

Boek: Samen met de CIA – Operaties achter het IJzeren Gordijn