Vijftig jaar geleden, op 28 november 1962, overleed prinses Wilhelmina. Zij was van 1898 tot 1948 een markante vorstin. Haar grootste faam verwierf zij tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen ze de Nederlandse natie vanuit Londen een hart onder de riem stak. Na haar troonsafstand bracht ze rustige jaren als koningin-moeder door op paleis Het Loo.
Op 8 december 1962 werd Wilhelmina begraven in Delft. Tienduizenden zagen de witte begrafenisstoet passeren, miljoenen volgden alles op de buis. Hoe was dat 28 jaar eerder, toen Wilhelmina’s moeder koningin Emma overleed?
Zorgen om de troonsopvolging
Eind jaren 1870 bezag menigeen in Nederland de erfopvolging met zorg. De echtgenote van koning Willem III, koningin Sophie, was in 1877 overleden na een slecht huwelijk van meer dan twintig jaar. De beide prinsen Willem (1840-1879) en Alexander (1851-1884) leken om verschillende redenen geen geschikte troonopvolgers. Willem III ging op zoek naar een jonge echtgenote.
Emma van Waldeck-Pyrmont
Prinses Emma was in 1858 geboren in het kleine vorstendom Waldeck-Pyrmont. Haar ouders stuurden aan op ‘goede’ huwelijken voor hun zoon en vijf dochters. In 1878 werd koning Willem III getipt dit vorstendom eens te bezoeken. Aanvankelijk liet hij zijn oog vallen op een andere dochter, maar die wees hem af. Tijdens zijn tweede bezoek vroeg de koning Emma ten huwelijk. Waarom ze ‘ja’ zei tegen de meer dan veertig jaar oudere vorst blijft de vraag, want Willem III had geen geweldige reputatie. Misschien speelde het idee, dat jonge vrouwen met haar afkomst zich nu eenmaal moesten opofferen, een rol. Emma toonde zich vanaf het begin een plichtsgetrouw, verantwoordelijk en betrokken echtgenote.
Verloving en huwelijk
In de Historische kranten zijn de ontwikkelingen te volgen. De Tijd van 29 augustus 1878 nam een bericht uit de Nieuwe Rotterdamsche Courant over, over een ‘aanstaande echtvereeniging van Z.M. de Koning’ met de prinses ‘Pauline Emma Augusta Hermina van Waldeck-Pyrmont’, geboren in 1855. Vier dagen later plaatste De Tijd een rectificatie met Emma’s juiste naam en geboortedatum.
Het Nieuws van de dag van 1 oktober 1878 meldde dat Willem III de dag daarvoor in Arolsen (een plaatsje in Waldeck-Pyrmont) ‘plechtig verloofd’ was met ‘Adelaide Emma Wilhelmina Therèse’, zoals haar naam correct luidde.
De Tilburgsche Courant van 7 december 1878 nam een bericht van het Rotterdamsch Nieuwsblad over: in Arolsen zou ‘het huwelijk tusschen Z.M. de Koning en Prinses Emma’ ‘in de avond van 7 januari’ plaatsvinden. De ‘Koning en [dan inmiddels] Koningin zullen op Maandag 20 Jan. e.k. hun feestelijken intocht in Amsterdam houden’. Mede vanwege het overlijden van koningin Sophie, pas anderhalf jaar eerder, werd het huwelijk buiten Nederland voltrokken.
Geboorte Wilhelmina en overlijden Willem III
Het Algemeen Handelsblad van 9 maart 1880 meldde dat Emma dat jaar niet met de koning in Amsterdam zou vertoeven. Een teleurstelling voor de stad, maar de reden ervoor ‘is voor het overige wel geschikt om met vreugde door het Nederlandsche volk te worden vernomen.’ Deze raadselachtige mededeling werd snel opgehelderd: De Tijd van 31 maart 1880 schreef dat onze ‘geliefde Koningin zich in gezegende staat bevindt’.
Vijf maanden later kon de Nieuwe Tilburgsche Courant berichten dat Emma was bevallen van een dochter. In de editie van 4 september 1880 stond dat enkele dagen eerder ‘langs telegrafischen weg de reeds lang verbeidde tijding’ was verspreid. Willem III had aangifte gedaan en ‘in het register van geboorte is ingeschreven: Wilhelmina Helena Pauline Maria.’
De oude koning was dol op zijn ‘lieve engeltje’, met wie hij vaak spelletjes deed. Maar zijn gezondheid ging langzaam achteruit en tien jaar later was er droevig nieuws. Het Algemeen Handelsblad van 24 november 1890 berichtte dat daags daarvoor ‘Willem III, Koning der Nederlanden … was verscheiden.’
Emma als regentes, Wilhelmina op de troon
De kroon ging daardoor over op de tienjarige Wilhelmina. De Tijd van 26 nov 1890 publiceerde een proclamatie van Emma; zij was voor een periode van acht jaar ‘geroepen als regentes van het Koninkrijk het koninklijk gezag voor haar [Wilhelmina] waar te nemen.’
Op 31 augustus 1898 werd Wilhelmina 18 jaar. Nederland maakte zich op voor een feestelijke inhuldiging, maar vergat de koningin-moeder niet. Op 4 september 1898, twee dagen voor de inhuldiging, stond in het Algemeen Handelsblad een huldeblijk aan Emma. Een aantal vooraanstaande Nederlanders sprak namens veel landgenoten en dankte Emma voor ‘den zegen van een mild en wijs regeeringsbeleid, die het Nederlandsche volk in die jaren heeft genoten.’
Koningin-moeder Emma
Nu ze niet langer direct betrokken was bij de regeringszaken, zou Emma jaren actief blijven op het gebied van liefdadigheid en volksgezondheid. Zo bezocht zij op 20 mei 1915 in Rotterdam de Finseninrichting, een herstellingsoord voor tbc-patiënten. Het Rotterdamsch nieuwsblad (21 mei 1915) meldde dat ‘H.M. aan alle patiënten en patiëntjes bloemen gaf en voor allen een vriendelijk woord had.’
Behandeling van tuberculose had Emma’s bijzondere belangstelling; een van haar zusjes was er jong aan overleden. Het Leeuwarder Nieuwsblad (24 maart 1933) meldde dat in een uitzending van de AVRO ‘voor de eerste maal de stem van de Koningin-Moeder door de aether heeft geklonken.’ Zij deed dat ‘ter aanbeveling van de Emma-bloem-collecte’, een inzamelingsactie voor tbc-patiënten. Daarnaast bleef zij de Nederlandse politieke actualiteit volgen en bij gelegenheid politici ontmoeten.
Wie was de koningin-moeder?
Emma kreeg eind 1890 taken binnen de regering, zoals het contrasigneren van wetten. Dat verliep niet altijd soepel, maar Emma toonde zich een competent regentes. In de literatuur is ze op verschillende wijze beschreven: ‘de liefste oude dame van Europa’, maar elders staat: behalve met familie of bij officiële gelegenheden ging zij ‘met vrijwel niemand op vriendschappelijke wijze om.’
Tot maart 1934
Het Algemeen Handelsblad van 30 juli 1933 bevatte een kleurenafbeelding van Emma, die enkele dagen daarna 75 jaar zou worden. Ze was ‘zo welwillend’ geweest ‘op een aantal huiselijke vragen te antwoorden.’ Zo kwam de lezer te weten hoe zij haar rustige dagen doorbracht. Vanwege haar leeftijd verscheen Emma minder in het publiek, maar de Nederlanders kenden ’de vorstin, zooals zij rondging in ziekenhuizen en gestichten’.
Op 19 maart 1934 berichtte het Nieuwsblad van Friesland dat Emma ernstig ziek was. Veel Hagenaars waren verzameld voor het paleis aan het Voorhout en ‘Koningin en prinses toeven aan het ziekbed’ stond boven het artikel.
Een dag later kopte het Nieuwsblad van het Noorden ‘H.M. de Koningin-Moeder overleden’ en ‘Een rijk en dienend leven geëindigd.’ Om kwart voor acht die ochtend stierf Emma. Het bericht werd om half negen via de twee radiozenders bekendgemaakt, waarna ‘de uitzendingen van beide zenders’ daarop zijn ‘gestaakt als teeken van rouw.’
Een uitvaart
Het Vaderland van 26 maart 1934 schreef ‘Delft bereidt zich voor’. Er kwamen tribunes en voor de pers werden faciliteiten gebouwd. Het blad uitte zorgen over de bewegingsvrijheid van de journalisten en ‘over de getimmerten, welke met de naam tribune worden getooid’, die ‘van soms ontstellend licht materiaal waren.’
In de Limburger Koerier van 27 maart 1934 stond dat ‘de binnenstad als het ware gevangen [lag] in een gordel van afzetting.’ De publieke belangstelling op deze schaal was mogelijk geworden, dankzij de ‘ontwikkeling van de verkeersmiddelen.’ Voor het paleis aan het Voorhout stonden al duizenden mensen, er heerste ‘een aangrijpende, beklemmende stilte.’ De rouwstoet trok vanaf het Haagse paleis naar de Nieuwe Kerk in Delft. ‘Wellicht nooit tevoren zag Den Haag een menschenmenigte op zijn straten als heden.’ ‘Onder doodsche stilte trok de stoet door de stad’ naar Delft. Een dag later las men in het Nieuwsblad van het Noorden: ‘De komst van den lijkstoet op de Markt was natuurlijk het meest indrukwekkend ogenblik.’ Aansluitend volgde de bijzetting van de koningin in de ‘Koninklijke Grafkelder’.
Er valt bij Historische kranten veel meer over Koningin Emma te vinden; bovenstaande is een kleine selectie.
~ Ron van der Schee (Koninklijke Bibliotheek)
