Op de achtergrond het mausoleum van Wilhelm II bij Huis Doorn. Onder de stenen op de voorgrond rusten de honden van de keizer. (Kevin Prenger)
Op 4 juni 1941 overleed de voormalige Duitse keizer Wilhelm II. Het was niet in één van zijn enorme paleizen in Berlijn of Potsdam waar hij zijn laatste adem uitblies, maar in een voor zijn doen bescheiden landhuis in Doorn aan de rand van de Utrechtse heuvelrug. Hier verbleef hij nadat hij in zijn eigen land na de Eerste Wereldoorlog afgezet werd. Zijn ruim twintig jaar durende ballingschap verbindt de laatste Duitse keizer met de Nederlandse geschiedenis, voor zover zijn stamboom dat al niet deed.
Wilhelm II op een oude ansichtkaart (coll. Kevin Prenger)Schrijver Jan J.B. Kuipers (1953) schreef over Wilhelm II een publieksboek ter begeleiding van de gelijknamige tentoonstelling, die tot eind februari 2016 in Paleis Het Loo in Apeldoorn te bezichtigen is. Hoewel de keizer deze voormalige zomerresidentie van Nederlandse stadhouders en koningen nooit bezocht, was zijn band met het Nederlandse koningshuis warm. Hij ontmoette de Oranjes vele malen, zowel in eigen land als in Nederland, en wisselde cadeaus met hen uit. Het Huis Hohenzollern, met de keizer aan het hoofd, was al sinds 1646 via huwelijken vervlochten met het Huis van Oranje. Wilhelm II mocht zich door zijn afstamming zelfs Prins van Oranje noemen. Het liefst had hij gehad dat prinses Wilhelmina met zijn achterneef Friedrich Wilhelm van Pruisen zou zijn getrouwd, maar hij vergaf het haar toen haar keuze niet viel op een Pruisische prins.
Over de betrekkingen tussen Wilhelm II en het Nederlandse koningshuis is in het boek een aparte tekst opgenomen, geschreven door kunsthistoricus Paul Rem, conservator van Paleis Het Loo. De hoofdtekst in het boek vertelt echter het levensverhaal van de hoofdpersoon, die geboren werd in 1859 en in 1888 gekroond. Kuipers beschrijft hem als een niet heel evenwichtig persoon. Bij zijn geboorte raakte zijn linkerarm zo goed als verlamd, wat hem een levenslang minderwaardigheidscomplex gegeven zou hebben. Op foto’s wist hij zijn handicap altijd verborgen te houden. Gedurende zijn jeugd was hij een driftig baasje en ook als keizer stond hij bekend als weerbarstig en lomp. Een goede diplomaat was hij bepaald niet. Zo vergeleek hij de soldaten van zijn leger in 1900 met gewelddadige hunnen, toen ze onderweg waren om in China de Bokseropstand neer te slaan. Zijn manschappen konden zulke krijgshaftige taal wel waarderen, maar Europese leiders verfoeiden de gewelddadige woorden van de keizer. In het Engelse taalgebied zouden Duitse militairen nog decennialang spottend hunnen genoemd worden.
Europese vorstendommen
Eetkamer in Huis Doorn. Aan de wand een schilderij van de keizer in militair uniform (Foto Kevin Prenger)Het zou gemakkelijk zijn om de onbezonnen en politiek onhandige Wilhelm II neer te zetten als oorlogshitser en hem de schuld van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog toe te schuiven, zoals in de Angelsaksische geschiedschrijving gedaan is. De Nederlandse schrijver gaat hierin niet mee en wijst erop dat de keizer voorafgaand aan de oorlog zelfs nog geprobeerd heeft deze te voorkomen, bijvoorbeeld door brieven te schrijven aan zijn neef tsaar Nicolaas II. Behalve met deze Eerste Wereldoorlog-opponent was de keizer ook verwant met het Engelse koningshuis. Ook koning George V was een neef van hem. De nauwe verwantschap tussen de Europese vorstendommen kon een oorlog niet voorkomen, of speelde hierbij zelfs een aansturende rol. De auteur benadrukt dat Wilhelm II, ondanks zijn voorliefde voor pronkerige militaire uniformen en militarisme, als opperbevelhebber slechts een symbolische rol speelde. Terwijl de keizer met kleurpotloden op zijn stafkaarten keurig de positie van het front bijhield, waren het zijn generaals Hindenburg en Ludendorf die de werkelijke beslissingen namen.
Na de ondergang van het Duitse keizerrijk beschreven te hebben, vervolgt Kuipers met een relaas over de laatste fase in het leven van de voormalige keizer, dat zich afspeelt in Nederland. Zeker voor wie Huis Doorn, dat tegenwoordig is geopend voor bezoekers, heeft bezocht, is dit een interessant hoofdstuk dat vol staat met aardige anekdotes. Zo vertelt de auteur hoe de ex-keizer na het houthakken – zijn favoriete dagelijkse bezigheid – op zijn landgoed, waar een bazaar plaatsvond, werd betrapt door honderdtwintig Rijnlandse vrouwen die uit de bosjes sprongen toen Wilhelm juist ongezien het landhuis binnen had willen glippen. “Ik ben toch geen kameel doe je voor tien cent kunt komen bekijken?”, zo zou hij geërgerd gezegd hebben tegen zijn adjudant. Maar ook in Doorn had de oud-staatsman een ander gezicht dan dat van de mopperende lomperik, die zich beklaagde bij zijn schilderijen van de vervlogen glorietijd van het Duitse keizerrijk. Zijn band met de werklui op zijn landgoed was goed en hij betaalde hen een fatsoenlijk salaris. Op zijn verjaardag deelde hij cadeaus uit aan de armen. Wat ook voor hem pleit is dat hij niets moest hebben van het nationaalsocialisme, hoewel hij dan weer wel de Duitse militaire overwinningen in 1940 toejuichte.
Complex persoon
Der Kaiser! Glorie & ondergang van keizer Wilhelm IIEen complex persoon met meerdere gezichten, dat is zoals Jan J.B. Kuipers Wilhelm II beschrijft. Dat doet hij op een toegankelijke wijze, hoewel sommige delen van zijn tekst wat opsommerig van aard zijn. De anekdotes, extra informatie in tekstblokken en bovenal de grote hoeveelheid illustraties maken dit echter ruimschoots goed, evenals het extra boeiende hoofdstuk over de oud-keizer in Huis Doorn. Behalve met de keizer maakt de lezer ook kennis met de geschiedenis van het Duitse keizerrijk en de ondergang daarvan. De weg die Wilhelm II bewandelde om uiteindelijk in Doorn te belanden, wordt in “Der Kaiser” inzichtelijk gemaakt. Dit mooi vormgegeven en inhoudelijk goed verzorgde boek is daarom niet alleen een welkome aanvulling op de tijdelijke expositie in Het Loo, maar ook op de vaste tentoonstelling in Huis Doorn, dat er nog steeds zo uitziet alsof de keizer zo binnen kan stappen. Zijn laatste rustplaats bevindt zich in een mausoleum op het landgoed, waarvandaan zijn lichaam pas weggehaald mag worden om in Duitsland bijgezet te worden als de Duitse monarchie hersteld is.
Kevin Prenger (1980) is hoofdredacteur artikelen van TracesOfWar.nl, het grootste Nederlandstalige online naslagwerk over de Tweede Wereldoorlog. Zijn aandacht gaat vooral uit naar de 20ste eeuw, in het bijzonder de geschiedenis van de Holocaust en nazi-Duitsland. Persoonlijke verhalen over de oorlog hebben ook zijn belangstelling. In 2015 publiceerde hij het boek Oorlogszone Zoo, over de geschiedenis van de Berlijnse dierentuin tijdens de naziperiode en de Tweede Wereldoorlog. Verschillende boeken over minder bekende verhalen uit de Tweede Wereldoorlog volgden: De boodschapper uit de hel, Een rechter in Auschwitz, Het masker van de massamoordenaar, Kerstmis onder vuuren Kolberg. In 2021 verscheen zijn boek Meer dan alleen Auschwitz, gevolgd door In de schaduw van Schindler in 2022. Momenteel werkt hij aan een boek over onderwijs en indoctrinatie van de jeugd in nazi-Duitsland. Zie ook zijn website of X-account.
De Franse badplaats Sainte-Adresse ligt aan het uiterste puntje van de monding van de Seine, langs steile rotsen vlakbij de grote havenstad Le Havre. Hoewel op meer dan 300 kilometer van de Belgische grens, was ze gedurende vrijwel de hele Grote Oorlog de zetel van de Belgische regering.
In ‘Verlaten oorden’ beschrijft de Schotse journaliste Cal Flyn verschillende van locaties, zoals de ‘vervreemdingszone’ rondom de kerncentrale van Tsjernobyl in Oekraïne en de voormalige slagvelden uit de Eerste Wereldoorlog bij Verdun in Frankrijk. Op deze plaatsen gedijen flora en fauna over het algemeen goed, hoe vervuild, verarmd en gevaarlijk sommige van deze plekken ook zijn.
De side show van de Eerste Wereldoorlog: de Arabische Opstand van 1916. In de Arabische wereld levert die verhalen op die met hoofdletters wordt geschreven.
Kevin Prenger
