Otto von Bismarck – “IJzeren Kanselier” van Duitsland

De Duitse staatsman Otto von Bismarck (1815-1898) vervulde een centrale rol bij de totstandkoming van het Duitse Keizerrijk in 1871. Van 1862 tot 1890 was hij minister-president van Pruisen en voerde hij een realistische buitenlandse politiek, gericht op een Europees machtsevenwicht. Dit duurde tot Bismarck in 1890 door keizer Wilhelm II ontslagen werd. Daarna voer Duitsland een imperialistische koers, die bekend is komen te staan als Weltpolitik.

Jeugd, opleiding en privéleven van Bismarck (1815-1847)

Otto Eduard Leopold von Bismarck werd op 1 april 1815 geboren in een familie van aristocratische afkomst. Hij kwam ter wereld in Schönhausen, een plaats ten westen van Berlijn. Hij was de vierde zoon van de landeigenaar Ferdinand von Bismarck (1771-1845) en diens vrouw Wilhelmine Mencken (1789-1839).

Bismarck volgde onderwijs op een prestigieuze school in Berlijn en vervolgde zijn opleiding in 1832 met een studie rechten aan de Universiteit van Göttingen, waar hij één jaar onderwijs volgde. Daarna vervolgde hij zijn studie aan de Universiteit van Berlijn. Bismarck diende daarna korte tijd in het Pruisische leger, waar hij zich opwerkte tot officier. Rond zijn vijfentwintigste keerde hij terug naar zijn familie om daar te assisteren na het overlijden van zijn moeder.

Op 28 juli 1847 trouwde Bismarck met Johanna von Puttkamer. Samen kregen ze drie kinderen: Marie (1848-1926), Herbert (1849–1904) en Wilhelm (1852-1901).

Begin politieke carrière (1847-1862)

Vanaf 1847 was Bismarck lid van de Pruisische Landtag, een Pruisisch parlement. Bismarcks politieke denken werd bepaald door het Pruisisch nationalisme en conservatisme. Bismarck was een royalist, die geloofde in de monarchie. Hij had een afkeer van politieke stromingen als het liberalisme, de democratie en het socialisme.

In 1851 werd Otto von Bismarck Pruisisch ambassadeur in Sint-Petersburg en Parijs, en gaf zijn positie in de Landtag op. In 1861 werd Wilhelm I koning van Pruisen en een jaar later werd Bismarck benoemd tot minister-president en minister van Buitenlandse Zaken. In deze posities gaf de ‘IJzeren Kanselier’ blijk van uitstekende diplomatieke vaardigheden.

Blut und Eisen-speech (1862) van Bismarck

Op 30 september 1862 hield Otto von Bismarck, die toen net minister-president van Pruisen was, een beroemd geworden speech. Deze toespraak is bekend geworden als de ‘Blut und Eisen’ (Bloed en IJzer)-speech. Bismarck zei in zijn speech onder meer:

“Preußen muß seine Kraft zusammenfassen und zusammenhalten auf den günstigen Augenblick, der schon einige Male verpaßt ist; Preußens Grenzen nach den Wiener Verträgen sind zu einem gesunden Staatsleben nicht günstig; nicht durch Reden oder Majoritätsbeschlüsse werden die großen Fragen der Zeit entschieden – das ist der große Fehler von 1848 und 1849 gewesen – sondern durch Eisen und Blut.”

De woorden Blut und Eisen werden een beroemde metafoor om de politiek van Bismarck mee aan te duiden. Eenheid moest niet bereikt worden door onderling overleg, meende hij, maar door geweld en dwang van de sterkste. Bismarck was conservatief en een overtuigde nationalist. Eenwording moest niet via een revolutie bereikt worden, maar van ‘bovenaf’ opgelegd worden. Bismarck maakte zich dan ook sterk om de Duitsers zo nationalistisch mogelijk te maken en zo de eenwording te bewerkstelligen. Zo liet hij onder meer veel standbeelden neerzetten van historische Germaanse helden en creëerde hij gezamenlijke vijanden.

Bismarcks oorlogen en de Duitse eenwording

Vanaf 1864 begon Bismarck enkele oorlogen om de Pruisische macht uit te breiden. Hij viel Denemarken aan om de Duitssprekende gebieden van Sleeswijk-Holstein in handen te krijgen. In juni en juli 1866 was Pruisen in oorlog met Oostenrijk. De oorlog werd gewonnen door Pruisen. In 1870-1871 volgde de Frans-Duitse Oorlog, die eveneens door Pruisen werd gewonnen. Frankrijk capituleerde op 28 januari 1871, waarna Frankrijk Elzas-Lotharingen verloor en flinke herstelbetalingen aan Duitsland moest voldoen.

De overwinning op Frankrijk maakte in de Duitse gebieden veel nationalistische gevoelens los, terwijl de Duitse vorsten eensgezind waren vanwege de gezamenlijk strijd tegen Frankrijk.

Met de overwinning op Frankrijk in zicht, werd koning Wilhelm I van Pruisen op 18 januari 1871 in de Spiegelzaal in Versailles uitgeroepen tot Duitse keizer. Bismarck werd Rijkskanselier van Duitsland en had intern veel macht. De buitenlandse politiek die Bismarck in de twee daaropvolgende decennia zou voeren was voorzichtig. Als Realpolitiker kende hij de krachten van landen als Rusland, Frankrijk en Engeland, en daarom weigerde Bismarck een koloniale politiek te voeren.

Gedurende de jaren 1870 richtte Bismarcks zich op het versterken van het Duits nationalisme. Via de Kulturkampf (1872-1879) bestreed hij de machtige Rooms-Katholieke Kerk (met name in Pruisen). Zo schafte hij het rooms-katholieke trouwen voor de kerk af en gooide hij weerspannige priesters en bisschoppen in de gevangenis of zette hen het land uit. In juli 1872 verbande hij de jezuïeten uit Pruisen en daarna liet Bismarck bijvoorbeeld ook alle kloosterorden verbieden. In de jaren 1880 streefde Bismarck naar de opbouw van een Duitse welvaartsstaat. Hij verbeterde de nationale gezondheidszorg en zette een systeem van verzekeringen en pensioenen op.

Ontslag en laatste levensjaren

In 1888 overleed keizer Wilhelm I, die opgevolgd werd door keizer Wilhelm II. Deze keizer was liet zich, anders dan zijn voorganger, niet door Bismarck de wet voorschrijven. Op 18 maart 1890 trad Bismarck onder druk van Wilhelm II af als Reichskanzler, op 75-jarige leeftijd.

Naarmate hij ouder werd, zo schrijft biograaf Jonathan Steinberg in de biografie Bismarck: A Life, takelde de hypochondrische Bismarck verder en verder af, zowel lichamelijk als psychisch.

Otto von Bismarck overleed op 30 juli 1898, in Friedrichsruh.

Bronnen ▼