Overval op de Blokhuispoort in Leeuwarden (1944)

In december 1944 vond in Leeuwarden een spectaculaire gevangenisontsnapping plaats. Tijdens een goed voorbereide operatie van het verzet werden 51 personen uit de zwaarbewaakte gevangenis ‘De Blokhuispoort’ in Leeuwarden bevrijd. Bij de hele operatie werd geen enkel schot gelost.

De directe aanleiding voor de operatie was de arrestatie van een aantal verzetsstrijders in november 1944. Een van hen was Klaas Leijenaar, die onder meer nauw betrokken was bij de verzetskrant De Koerier en een groot netwerk had. Juist vanwege dat netwerk was de verzetsman voor de Duitsers interessant. Als men Leijenaar aan de praat kreeg, kon men mogelijk een groot deel van het Friese verzet oprollen. In de nacht van 18 op 19 november 1944 werd ook Jurjen Dreeuws gearresteerd, een politie-inspecteur die een grote rol speelde bij het Friese verzet. Voor de Knokploeg (KP), de gewapende tak van het verzet, was duidelijk dat er iets gedaan moest worden. Men wist dat de opgepakte verzetsleden in de Blokhuispoort gemarteld zouden worden. Al snel bleek dat Dreeuws tijdens zijn eerste weekend in gevangenschap door was geslagen en namen had genoemd. Dit leidde weer tot nieuwe aanhoudingen. De kans dat meer verzetsleden onder grote druk zouden ‘doorslaan’ waardoor de bezetter op het spoor van andere verzetsleden kwam, was allerminst ondenkbaar.

Hulp van binnenuit

De bevrijdingsoperatie in Leeuwarden was echter zeer risicovol. Niet ver van het op zichzelf al goed bewaakte Huis van Bewaring bevond zich namelijk een Duits bureau waar medewerkers van de SD en Ordnungspolizei verbleven. Zodra alarm geslagen werd konden de hier aanwezige Duitsers in relatieve korte tijd ter plekke zijn. De bevrijdingsoperatie moest dus snel worden uitgevoerd, liefst zonder een schot te lossen.

Hoofd van de operatie was KP-leider Piet Oberman, een houthandelaar uit Dokkum die opereerde onder de schuilnaam Piet Kramer. Hij realiseerde zich dat voor een succesvolle bevrijdingsoperatie hulp van binnenuit noodzakelijk was. De voormalige directeur van het Huis van Bewaring, Abraham Jansen, was echter niet meer beschikbaar. Die was kort daarvoor ontslagen en opgepakt vanwege anti-Duits gedrag. De adjunct-directeur was ‘fout’ en dus ook geen optie. Verzetsman Egbert Bultsma slaagde erin te infiltreren in de gevangenis en wist een lijst samen te stellen van vijftien medewerkers in het Huis van Bewaring die mogelijk wilden meewerken. Zij werden vervolgens een voor een benaderd. Uiteindelijk bleven er vier medewerkers over die geschikt werden bevonden voor deelname aan de operatie: Van Schepen, Van der Vegte, De Jonge en Stobbe.

Dankzij deze infiltratie en de samenwerking met bewakers kreeg Oberman een plattegrond van de gevangenis in handen, ontdekte hij welke bewakers wanneer dienst hadden en in welke cellen bepaalde gevangenen opgesloten zaten. Ter voorbereiding van de bevrijdingsactie werden van alle cellen valse sleutels gemaakt. Verzetsleden in de gevangenis maakten hiervoor wassen afdrukken van de sleutels zodat later kopieën konden worden gemaakt. Deze werden vervolgens eerst getest door een bewakers die in het complot zat, zodat men zeker wist dat de sleutels tijdens de bevrijdingsoperatie zouden werken.

Daarmee was men er echter nog niet. De buitendeur van het Huis van Bewaring kon namelijk alleen van binnenuit worden geopend en ging alleen open wanneer er, onder begeleiding van politiemannen, gevangenen werden binnengebracht. Hun komst moest bovendien eerst telefonisch zijn aangekondigd vanuit het hoofdbureau van politie. De begeleiders moesten verder een insluitingsbevel kunnen tonen. Oberman had nu profijt van zijn netwerk. Een officier van de Leeuwarder politie hielp hem aan een insluitingsbevel zodat hij de gevangenis binnen kon komen. Lou de Jong schrijft verder over de voorbereidingen van de operatie:

“Twee medewerkers van de telefoondienst namen de taak op zich, in de centrale zodanig met de aansluitingen te manipuleren dat op het goede moment het telefooncontact met het Huis van Bewaring zou plaatsvinden van een daarbij gelegen bakkerij uit waar de KP’ers zouden bijeenkomen, en dat het ‘controle’-telefoontje van het Huis van Bewaring uit naar de bakkerij zou worden doorgegeven.” – Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog – Deel 10b, p. 668

In overleg met andere belangrijke leden van het verzet werd bepaald welke gevangenen in het Huis van Bewaring men zou bevrijden. Uiteindelijk kwam men tot een lijst van 39 personen. Volgens het verzet was het belangrijk dat zij bevrijd werden omdat ze veel wisten over het illegale werk en dus de kans bestond dat ze tijdens verhoren doorsloegen of geëxecuteerd werden door de Duitsers. Leijenaar en Dreeuws bevonden zich in de aangrenzende Bijzondere Strafgevangenis en moesten uiteraard óók bevrijd worden.

De overval

Op 8 december 1944 was het zover. In de loop van de middag belde een verzetsman het Politiebureau van Leeuwarden om de komst van drie nieuwe gevangenen aan te kondigen, zwarthandelaren uit Bolsward. De politie kreeg te horen dat deze mannen gelijk naar het Huis van Bewaring gebracht zouden worden, omdat men al over insluitingsbewijzen beschikte. Eind van de middag stelden acht gewapende en gemaskerde KP’ers (de Dekkingsploeg) zich vervolgens verdekt op bij de Blokhuispoort, zodat men eventueel kon ingrijpen wanneer het misliep en medewerkers van de SD en Ordnungspolizei te hulp schoten. In Leeuwarden waren inmiddels ook zestien leden van het landelijk verzet gearriveerd. Zij hadden als taak de bevrijde gevangenen na de operatie zo snel mogelijk naar onderduikadressen te brengen.

Om half zes belde een van de KP’ers vervolgens het Huis van Bewaring om de komst van de drie zwarthandelaren aan te kondigen. De administratie van het Huis van Bewaring belde vervolgens ter controle naar het politiebureau van Leeuwarden. Dit telefoontje werd echter onderschept en belandde zo bij leden van de Knokploeg, die de komst van de gevangenen vanzelfsprekend bevestigden. Om kwart voor zes arriveerden vijf leden van het verzet, waarvan drie verkleed als gevangenen, bij het Huis van Bewaring. Nadat het vervalste insluitingsbewijs was getoond werd de deur geopend. Onmiddellijk werden hierna de portiers, enkele bewakers en leden van de administratie overmeesterd. De verzetsmannen lieten vervolgens andere leden van het verzet binnen. De cellen van de gevangenen werden hierna met behulp van de vervalste sleutels geopend. Sommige van de overrompelde bewakers werden nu zelf opgesloten in een cel.

Om Leijenaar en Dreeuws uit de strafgevangenis te redden, deed de Knokploeg zich voor als de SD. Men belde met de strafgevangenis en liet weten dat de twee onmiddellijk naar het Huis van Bewaring moesten komen voor een extra verhoor. Een kwartier later arriveerden de twee, onder begeleiding van twee SD’ers die na binnenkomst overrompeld en gevangengezet werden. Vanaf tien voor half zeven verlieten de bevrijde gevangen in groepjes het Huis van Bewaring. Bij de deur stond Oberman, van wie later gezegd werd dat hij erbij stond…

“…alsof hij bezig was, de gasten van een bruiloft uit te laten.”

In totaal werden bij de operatie 50 gevangenen bevrijd. Ook gevangenbewaker Tiemersma, die veel werk had verricht voor de verzetsgroep werd meegenomen waarmee het totale aantal op 51 kwam. Men hoopte dat de verdenking op Tiemersma kwam te liggen, waardoor de andere partners van het verzet hun werk als bewaker gewoon konden voortzetten. Op een afgesproken plek in de stad werden de gevangenen na hun bevrijding door de zogeheten Afvoerploeg naar hun onderduikadressen gebracht. Leijenaar en Dreeuws brachten zichzelf in veiligheid. De laatste KP’ers verlieten de gevangenis om 18:35 uur. De hele operatie had nog geen uur geduurd en er was, zoals gepland, geen schot gelost.

Gerard Reeskamp, een van de KP’ers die onderdeel uitmaakte van de Dekkingsploeg schreef een week na de operatie:

“Meer dan dankbaar zijn wij allen, dat wij aan deze operatie hebben mogen medewerken. Opvallend was de geest van eensgezindheid onder alle kameraden. Allen wisten dat hun leven inzet kon zijn. Van zenuwen of weifeling geen spraken. De geest waarin het gehele werk heeft plaats gehad en daarnaast het volkomen slagen heeft alle harten verkwikt en versterkt en ons overtuigt dat de Hollandse ondernemingsgeest, ook onder voortdurende druk, blijft leven.”

Geen represailles

Na ontdekking van de bevrijdingsoperatie liet de bezetter in Leeuwarden onmiddellijk huiszoekingen doen, onder meer in de woningen van de bevrijde gevangenen. Deze leverden niets op. Ook tijdens razzia’s wist men geen bevrijde gevangenen te pakken te krijgen. Al snel kwam de verdenking inderdaad op Tiemersma te liggen. Hij zou de mol in de gevangenis zijn geweest die hij het verzet naar binnen had gekregen. Ook het huis van Tiemersma werd doorzocht. De bewaker zelf zat op dat moment echter al op een veilig locatie. De SD in Leeuwarden en Groningen overlegden op de avond van de operatie al met het SD-hoofdkwartier in Den Haag. Sommige SD’ers pleitten voor zware represailles. Het hoofdkwartier besloot echter dat dit niet zou gebeuren. Waarom niet is nooit helemaal duidelijk geworden.

Museum

De Blokhuispoort deed tot 2007 dienst als huis van bewaring. Hierna was enkele jaren een museum in het complex gevestigd, waarin ook uitgebreid aandacht werd besteed aan de bevrijdingsoperatie tijdens de oorlog. In 2012 werd dit museum gesloten. In een van de voormalige cellen van de Blokhuispoort is nog wel een presentatie over de bevrijdingsoperatie te zien.

Ook interessant: Spectaculaire ontsnapping uit tbs-kliniek Groningen (1984)
Boek: De mannen van de Overval

Bronnen ▼