Emmy Andriesse (1914-1953) werd de fotograaf van de bezette stad toen zij tijdens de Hongerwinter de overlevingsstrijd in Amsterdam vastlegde. Andriesse fotografeerde de slijtageslag door letterlijk in te zoomen op versleten schoenen, het verzamelen van kolen, hout en voedsel, en de van voedselgebrek getekende gezichten.
Zij roept beelden op van de conditie van steden in oorlogstijd, van de omstandigheden waarin mensen zijn teruggeworpen op de meest directe relaties van verbondenheid, maar ook die waarin isolement van beslissende betekenis kan zijn en het recht van de sterkste gaat gelden.
Fotografie speelt een dubbelzinnige rol in het denken over heldendom. Fotografen leveren de beelden waarmee abstracte noties over heroรฏek worden ingevuld โ beroemd is Robert Capaโs foto van de stervende revolutionaire soldaat tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). Het was in deze tijd dat geรซngageerde fotografen naar het front trokken om de heroรฏek van de strijd vast te leggen. In het kielzog daarvan kon ook de fotograaf tot held uitgroeien. De oorlogsfotograaf kreeg het imago van een adrenalinejunkie die geen emoties toelaat. Met een door tranen vertroebelde blik kun je immers niet scherp stellen, zo zegt het clichรฉ. De archetypische oorlogsfotograaf Capa stapte op een mijn en stierf in het harnas. Een echte, ietwat roekeloze, held.
Hoe past Emmy Andriesse in dit plaatje? Doordat ze de nadruk legt op het dagelijks leven tonen haar fotoโs niet de heroรฏek van het directe oorlogsgeweld; Andriesse streefde er bewust naar de heroรฏsering buiten beeld te houden. Zo bekeken geven haar fotoโs van de Hongerwinter eerder een ontnuchterend en navrant tegenwicht voor een teveel aan heroรฏsche verbeelding van oorlog en bezetting.
Fotograferen kon tijdens de bezetting op verschillende manieren als vorm van verzet worden ingezet. Strikt genomen was het nemen van fotoโs die een ander Nederland lieten zien dan was verordonneerd een clandestiene daad. In de herfst van 1944 kwam daar een algemeen fotografeerverbod in de buitenlucht overheen. De Joodse vakfotografe Emmy Andriesse was al in 1941 door het Journalistenbesluit geconfronteerd met een beroepsverbod. Zij dook in 1943 onder en werd dankzij het werk van antropoloog De Froe eind 1944 โgeรคriseerdโ. De Froe stelde raswetenschappelijke rapporten op om te bewijzen dat de mensen die bij hem aanklopten ten onrechte als Joods te boek stonden.
Eenmaal โontsterdโ, sloot Andriesse zich aan bij een los netwerk van fotografen, dat bekend werd als โDe Illegale Cameraโ. Het leverde een schat aan fotoโs op van het dagelijks leven, het verzet en de zichtbare sporen van geweld en vernieling.
De inzet van Andriesse kwam niet uit de lucht vallen. Voor de oorlog was zij een van de fotografen die een nieuwe kijk op de fotografie combineerde met een socialistisch maatschappijbeeld. Sociale Fotografie moest โzuiverโ zijn en humanitair. In de protestactie โDe Olympiade onder Dictatuurโ protesteerde de groep tegen het opkomend fascisme. De sociale fotograaf richtte zich op het arbeidersbestaan en het sociaal onrecht. Als heroรฏek bestond, dan was die gelegen in de alledaagsheid van het bestaan. De straatfotografie van Andriesse tijdens de Hongerwinter sloot aan op deze opdracht: openbaren hoe flagrant politiek en maatschappelijk onrecht het leven van gewone mensen binnendringt en ontwricht.
Toch danken we de meest indringende fotografie uit de bezettingstijd in Nederland juist aan de vakmatige en de poรซtische blik van Andriesse. De jongen met het pannetje was geen terloopse foto. Andriesse had de jongen al vaker langs haar huis zien komen en liet hem op een dag poseren. โZe liet hem in allerlei standen staan en je ziet uiteindelijk de foto die zij gekozen heeft,โ verklaarde een leerling van Andriesse achteraf. Het resultaat was een wat stijf portret, anders dan de overige fotoโs van kinderen die aan de wandel zijn met hun pannetjes. Maar die stijfheid sloot wel weer aan bij haar latere werk: portretten van naoorlogse kunstenaars, geรฏsoleerd in hun atelier en somber kijkend. Andriesse was volgens fotograaf en vriend Ed van der Elsken โtoch wel met heel droefachtige dingen bezigโ.
Een uitzondering vormen de fotoโs van de bevrijding. Niet langer ineengedoken met de ledematen dichtbij het lichaam zoals tijdens de Hongerwinter, fotografeerde Andriesse mensen in vrijheid met de ledematen wijd uitwapperend, de monden open staand en de blik wijds naar de wereld gericht.
~ Remco Ensel, NIOD