Tom Rooduijn
Winter 1941
Op 25 november is de Kultuurkamer een feit. De kranten melden prominent de verordening van de rijkscommissaris: wie kunst wil beoefenen, moet vanaf nu lid zijn van dit instituut. De takken van kunst zijn onderverdeeld in zes ‘gildes’, Joden zijn van lidmaatschap uitgesloten. Georgette (de vrouw van Fritz, red.), net terug van een repetitie, is terneergeslagen. Ze is niet van plan toe te treden, dus waarom nog haar beste krachten steken in het nieuwe stuk? Daags erna ontvangt ze een pamflet van een acteurscomité met een oproep niet te tekenen voor het Gilde. Als de verzenders worden achterhaald, stelt Fritz vast, zijn ze reddeloos verloren. De gewetensvraag ligt bij de acteurs. Materieel gezien heeft Georgette het makkelijker dan de meeste van haar collega’s. Maar Fritz beseft dat het ook voor haar nu menens wordt. Georgette kan niet zonder het toneel, dat voor haar zoveel meer omvat dan werk.
(…)
1942
De dag nadert dat moet worden getekend voor de Kultuurkamer. Een comité van bevlogen acteurs roept op niet te capituleren. Ze voorspellen dat het publiek een ‘gezelschap van meelopers’ zal boycotten. Ook in andere kunstdisciplines is het verzet tegen de gildes hardnekkig. Maar velen twijfelen, temeer omdat de weigeraars een straf boven het hoofd hangt. Fritz voorziet een ‘Kraftprobe’.
Op 14 februari maken Fritz en Géza een contract op, waardoor Géza’s huisraad, apparatuur en kostbaarheden na ondertekening aan zijn vriend toebehoren. Met dezelfde bedoeling als die van andere vervolgden: opdat hun bezittingen, in het geval van vertrek, niet in handen van de Duitsers vallen. En dat ze die bezittingen terugkrijgen in het geval van terugkeer.
‘Ben je nog steeds optimistisch?’ vraagt Fritz na de schrijnende plechtigheid.
‘Wat wil je! Heb ik een keus?’ antwoordt Géza.
Hij gooit het over een andere boeg. ‘Wat is de overeenkomst tussen de Goede God en de Amerikanen?’
Fritz knikt nieuwsgierig.
‘We kunnen ze beiden niet zien, maar we móéten op ze vertrouwen.’
Hun overeenkomst houdt met de frasen ‘in het geval van vertrek’ en ‘in het geval van terugkeer’ nog slagen om de arm, beseft Fritz. ‘Dát hij vertrekt lijkt mij onvermijdelijk,’ schrijft hij later die dag in zijn dagboek. ‘En dat hij terugkeert is niet waarschijnlijk. Het breekt mijn hart.’
Georgette belt ’s avonds op uit Den Haag: het wordt later. Er is intensief overleg over het nieuwe bestel met toneelspelers van verschillende gezelschappen. Het gaat niet de goede kant op, zegt ze bedrukt. Na middernacht komt ze thuis, vermoeid en verdrietig. Aanvankelijk weigerden vrijwel alle acteurs zich aan te melden bij het Gilde voor Theater en Dans. Maar Dirk Verbeek, de directeur van het Residentie Tooneel, werd diezelfde avond nog door de Duitse autoriteiten gebeld: ‘Als u niet tekent, wordt u veroordeeld voor sabotage.’
Toen heeft hij toch getekend. Andere theaterleiders en regisseurs werden ook bedreigd, tekenden en vroegen acteurs hetzelfde te doen. Algehele consternatie. Ineens was het niet meer: ‘Wie is zo laf te tekenen?’ maar: ‘Wie durft er nog te weigeren?’
Na maanden van verzet, concludeert Fritz, worden de leiders op straffe van het concentratiekamp gedwongen zich aan te sluiten – en de rest volgt. Fritz en Georgette praten tot diep in de nacht.
‘Een paar dagen geleden aarzelde ik nog,’ zegt Georgette. ‘Maar nu is het voor mij glashelder: ik doe niet mee.’
Fritz bewondert zijn vrouw, die vastberaden haar principes volgt en riskeert te worden opgepakt.
‘Ik ben op alles voorbereid,’ zegt ze. ‘Ik ben niet bang voor de gevangenis, al wil ik liever niet sterven omdat ik nog zo veel te doen heb.’ Fritz vindt alleen al de gedachte onverdraaglijk.
De volgende dagen zet het discours zich in het huis aan de Amstel voort. Acteurs rechtvaardigen hun besluit met: ‘We worden ertoe gedwongen,’ of: ‘We hebben gedaan wat we kunnen.’ Een acteur zegt liever ‘het spelletje’ met de autoriteiten ‘mee te spelen’, dan dat hij tewerk wordt gesteld in Duitsland. Anderen beroepen zich op de verantwoordelijkheid voor hun gezin. Een actrice zegt:
‘Zo kunnen we het systeem tenminste nog van binnenuit saboteren.’
Zondagavond 15 februari geeft Het Masker in een uitverkocht Centraal Theater zijn eerste opvoering van Domheidsmacht van Marcellus Emants. Onder regie van Cruys Voorbergh speelt Jacqueline Royaards-Sandberg een overspelige ministersvrouw die haar man (Ko Arnoldi) te gronde richt. Ook Georgette, Han Bentz van den Berg en Mieke van Oorschot hebben rollen in het stuk, dat nog net niet onder het nieuwe toneelregime valt.
De volgende dag leest Fritz in ‘zijn’ Algemeen Handelsblad een jubelende recensie door Chris de Graaff. De nationaalsocialistische chef kunst prijst Cruys Voorbergh voor het uit het stof halen van dit ‘echt Nederlandsch spel van den huiselijken aard’.
Het is 18 februari, een dag voor de uiterlijke datum van ondertekening. De druk op de acteurs wordt opgevoerd: als ze hun engagement bij een gezelschap tussentijds opzeggen, is hun te verstaan gegeven, worden ze door de Gestapo gearresteerd. Op het missen ofwel ‘saboteren’ van een voorstelling staat vijfduizend gulden boete.
Indruk maakt ook het relaas van H.D. van Dellen, directeur van het Gemeentelijk Theaterbedrijf. Hij weigert zich aanvankelijk tegenover een hoge Duitse ambtenaar naar het nieuwe bestel te voegen en dreigt de Stadsschouwburg te sluiten. De ambtenaar ontsteekt in woede: ‘Wie denk je wel dat je bent!’
Als Van Dellen niet onmiddellijk tekent, zegt hij, krijgt hij de doodstraf.
De directeur tekent. Nu gaan de laatste twijfelaars overstag.
‘En zo wordt op bevel van de Duitsers de Nederlandse cultuur verkracht,’ schrijft Fritz, ‘en uiteraard met vreugde door de kranten onthaald. Wat een verachtelijk en grotesk regime!’
Talrijk zijn intussen de verhalen van arrestaties, waarbij meteen ook het huis werd leeggeroofd. Uit voorzorg verdelen Fritz en Georgette hun kostbaarheden over een aantal pakketten die ze bij vrienden onderbrengen. Fritz verbrandt compromitterende documenten en verstopt recente pagina’s van zijn dagboek in een atlas.
De volgende dag gaan de Rimathés naar hun bank om elkaar te kunnen machtigen. De lokettist vertelt dat veel mensen dit de laatste tijd doen. Er gaat een golf van pessimisme door de stad, alsof iedereen denkt: het is voorbij, het moest zo zijn.
‘Wij vragen ons angstig af,’ schrijft Fritz in zijn dagboek, ‘of we voor altijd onder deze terreur moeten leven.’
Voor Georgette zijn het zware dagen. Zondagmiddag 22 februari komen Ko Arnoldi en zijn vrouw met een bevriende advocaat naar de Amstel. Ze onderwerpen Georgette aan een ‘verbaal bombardement’, observeert Fritz, maar ze houdt voet bij stuk. Ten slotte zeggen ze, om haar verzet te breken: ‘Je riskeert dat actie wordt ondernomen tegen je stiefvader.’
Nadat ze vertrokken zijn, wikken en wegen Fritz en Georgette de kwestie drie uur lang. Fritz’ gevoel neigt naar weigeren, maar zijn verstand naar de onvermijdelijke concessie – alleen al door het vergrote risico dat Lazare wordt opgepakt.
’s Avonds om een uur of tien adviseert Fritz zijn vrouw – ‘uit een combinatie van vermoeidheid en lafheid’ – aan het Gilde te schrijven dat ze een loopbaan als spraaklerares wil beginnen. Niet bepaald heldhaftig of ‘zuiver’, vindt hij, maar een compromis tussen weigeren en zwichten. Georgette neemt plaats achter het bureau, zegt een paar keer vastbesloten: ‘Ik mag niet toegeven’, schudt het hoofd, pakt een pen en schrijft. Dan vouwt ze de brief op, doet die in een envelop en gaat de trap af om hem te posten. Ze komt in tranen terug. ‘Dit is het moeilijkste besluit dat ik ooit genomen heb,’ zegt ze. ‘Het voelt als verraad. Ik kan van schaamte wel tien meter onder de grond kruipen.’
Wie er hebben geweigerd, blijft enige dagen onduidelijk. In telefoongesprekken is Georgette terughoudend. Maar ook tegenover Fritz zwijgt ze sinds die pijnlijke avond. De brief is in strijd met haar eer en geweten. Fritz vindt het moedig dat zijn vrouw ten slotte toch haar stiefvader liet prevaleren.
Donderdag 26 februari speelt Georgette in Zwolle voor het laatst in Domheidsmacht. De voorstelling markeert behalve haar laatste optreden ook het einde van Het Masker.
Boek: Amstel 278 – Tom Rooduijn
Ook interessant: Onderduiken in Amsterdam
Bekijk dit boek bij:
Volg ons: