Propaganda: betekenis, kenmerken en voorbeelden

Het begrip propaganda is in de zeventiende eeuw uitgevonden binnen de Rooms-Katholieke Kerk. Vooral in de negentiende en twintigste eeuw werd propaganda – versterkt door de opkomst van het nationalisme – mogelijk door nieuwe uitvindingen als de radio, film en televisie. Wat houdt propaganda in en wat zijn de kenmerken qua vorm en inhoud?

Betekenis, herkomst en definitie van ‘propaganda’

Propaganda kennen we tegenwoordig als (eenzijdige) politieke of religieuze reclame. Propaganda is een soort communicatie die als doel heeft om het gedrag of de houding van een gemeenschap te beïnvloeden in de richting van de eigen positie/stellingname. Het beheerst de media en wordt door de zenders vaak over een langere periode herhaald.

Letterlijk betekent ‘propaganda’: ‘dat wat voortgeplant moet worden’. De term is etymologisch ontleend aan het Latijnse werkwoord propagare, wat voortplanten, groeien of uitbreiden betekent. Het begrip werd in 1622 voor het eerst in de Rooms-Katholieke Kerk gebruikt. Paus Gregorius XV (1554-1623) richtte in dat jaar de Congregātiō dē Propagandā Fide op, vertaald: ‘De congregatie voor de verbreiding van het geloof’. Dit was een comité van kardinalen die zich actief bezighielden met de verspreiding van het rooms-katholicisme.

Een heldere, korte definitie van het begrip propaganda geven de onderzoekers Garth S. Jowett en Victoria O’Donnell in hun boek Propaganda & Persuasion (2014):

“Propaganda is weloverwogen, systematische poging om percepties vorm te geven, cognities te manipuleren en gedrag te sturen om een ​​reactie te bereiken die de gewenste intentie van de propagandist bevordert.” (7).

Kort gezegd is propaganda dus een systematische manier van manipuleren. Met de opkomst van het nationalisme in de negentiende eeuw werd de propagandistische tactiek steeds vaker in de politieke arena gebruikt, onder meer door de Duitse kanselier Otto von Bismarck. Politici gebruiken en misbruiken het om de negatieve of positieve kanten van een gedachte, andere personen of wetten te onderstrepen.

Indoctrinatie is een extreme vorm van propaganda en gaat nog een stapje verder. Bij indoctrineren (‘hersenspoelen’) proberen de zenders – vaak dictators – de geest en het denken van de ontvanger te spoelen, te veranderen en te beheersen.

Belangrijkste kenmerken, vorm en inhoud

De belangrijkste kenmerken van propagandistische boodschappen, qua vorm en inhoud – let op de overlap met dictatoriale systemen – zijn:

• De media worden breed en veelvuldig ingezet om een eenzijdige boodschap over te brengen. Denk aan de radio, film, televisie, kranten, pamfletten, internet, et cetera.
• Er worden korte leuzen gebruikt, die telkens terugkeren. Zoals ‘Houzee!’, ‘Heil Hitler!’ of ‘Hand in hand!’.
• De informatie die wordt overgebracht wordt overdreven, is eenzijdig of is verminkt.
• De propagandisten creëren een gezamenlijke (interne) vijand en demoniseren die voortdurend. Afbeeldingen van de vijand zijn vaak donker, lelijk of zijn of haar naam is slechts met één letter weergegeven om de suggestie te wekken dat het een crimineel betreft.
• De ideologie van propaganda wordt vaak gekoppelde aan één persoon. Denk aan Benito Mussolini, Jozef Stalin, Adolf Hitler, Mao Zedong, Nicolae Ceausescu of Kim Jong-un.
• Orkestratie: de boodschap uit vele monden is hetzelfde, wordt gearrangeerd en vaak herhaald.
• Er wordt een appèl gedaan op groepsdruk, de zogenoemde unanimiteits- en besmettingsregel. Via massabijeenkomsten en parades wordt er druk uitgeoefend op individuen om zich aan te passen aan de groepsmoraal.
• Men gebruikt symbolen om de boodschap van wij tegen zij uit te dragen: een swastika, een fasces, Uncle Sam, een kruis of een nationale vlag.

Soorten propaganda & voorbeelden uit de geschiedenis

Er worden meerdere soorten propaganda onderscheiden in de wetenschap. Zo is grijze propaganda een combinatie van leugen en waarheid, en is de bron niet helemaal duidelijk; bij witte propaganda is het duidelijk van wie de boodschap afkomstig is; bij zwarte propaganda wordt getracht de bron te verbergen.

In de geschiedenis speelde propaganda een grote rol in met name bij dictaturen. Maar ook in niet-dictatoriale regimes maakte men gebruik van propaganda, zoals in het Duitse keizerrijk onder Bismarck en Wilhelm II en in Engeland en Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog.

Het fascisme, communisme en nationaalsocialisme zijn de beruchtste voorbeelden van politieke systemen waarin propaganda een cruciale rol speelde. Maar ook Amerikaanse presidenteverkiezingen en de optredens van de Verenigde Staten tijdens de Koude Oorlog en de Vietnamoorlog, waren doordrenkt met propagandistische boodschappen, vormen en methoden.

Vaak is het politieke systeem ingericht, of wordt aangepast, op het brengen van één boodschap. De propaganda voor het nationaal-socialisme in nazi-Duitsland werd verspreid via een eigen Propagandaministerie, met Joseph Goebbels aan het hoofd. Goebbels moest ervoor zorgen dat alle berichtgeving via de radio, kranten, bioscoop et cetera, het gedachtegoed van het nationaalsocialisme diende. De gehele Duitse maatschappij diende doordrenkt te worden van de nazi-ideologie.

In Nederland kennen we de actieve emigratiepolitiek van de Nederlandse overheid in de jaren 1950 en 1960. Deze aanpak werd door veel Nederlanders beschouwd als eenzijdige propagandistische actie om Nederlanders aan te sporen om te emigreren.

Lees ook: Propaganda van de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog
Boek: Het vierde wapen – Voorlichting, propaganda en volksweerbaarheid 1944-1953

Bronnen ▼