Rurik – Legendarische grondlegger van het Kievse Rijk

De halflegendarische Vikingvorst Rurik (ca. 830-879) neemt een bijzondere plek in de Russische geschiedenis in. Rond 862 zou hij in Novgorod de dynastie der Rurikiden of Ruriken hebben gevestigd. Volgens die lezing staat Rurik aan de wieg van het Kievse Rijk, de vroeg-middeleeuwse voorloper van het huidige Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland.

Historici zijn het niet eens over de ontstaansgeschiedenis van Rusland. Er zijn twee hoofd-theorieën. De zogenoemde Noorse theorie, die vooral buiten Rusland aangehangen wordt, stelt dat Vikingen een doorslaggevende rol speelden bij de totstandkoming van Kiev-Rusland. Deze theorie werd voor het eerst naar voren gebracht in de achttiende eeuw, door drie Duitse historici in Russische dienst, maar viel in Rusland in slechte aarde.

Daarnaast is er de Russische theorie, die logischerwijs vooral in Rusland prominent is, en stelt dat juist Russen een doorslaggevende rol speelden bij de vorming van het rijk. De beroemde Russische wetenschapper Michail Lomonosov verwierp de Noorse theorie en stelde dat de Russen zelf…

“…als gevolg van de economische ontwikkelingen en het streven van de vorsten om steeds grotere gebieden onder controle te brengen, op eigen kracht een Russische staat hebben gecreëerd.” (Detrez, p. 27)

Over het feit dat Vikingen een rol hebben gespeeld zijn de historici het wel eens, maar over hun aantal en invloed bestaat dus controverse. In de artikel belichten we de geschiedenis zoals die in het westen prominent is, maar staan we ook stil bij de kanttekeningen van Russische historici.

De komst van de Varjagen

Vanaf de achtste eeuw trokken Vikingen, in Rusland Varjagen genoemd (van het Germaanse vaeringr / strijdmakker), vanuit Scandinavië via de Finse Golf het noorden van het huidige Rusland binnen. Via de Wolga dreven zij vervolgens handel met Arabieren en Perzen. Ze maakten hierbij hoofdzakelijk gebruik van een westelijke route, via het Ladogameer en de Dnepr naar de Zwarte Zee. Het gebied langs deze Varjagenroute noemden de Vikingen Gardariki (stedenrijk), vanwege de vele nederzettingen die men er aantrof.

De Varjagen plunderden hier relatief weinig. Ze dreven handel met lokale Slavische of Finse stammen, legden hen soms tribuut op, maar werkten soms ook samen met lokale vorsten, bijvoorbeeld om handelskonvooien te beschermen. Hoogleraar Russische geschiedenis Raymond Detrez schrijft in zijn Rusland, een geschiedenis over de aanwezigheid van de Varjagen:

“Ze vestigden zich in de bestaande Slavische en Finse nederzettingen of bouwden er nieuwe, waar ze hun goederen konden opslaan en een veilig onderdak vonden. Ze trouwden met Slavische vrouwen en namen ook de Slavische taal en levenswijze over. Omgekeerd werden ook veel Slaven, Finnen en Balten in de rangen van de Noormannen opgenomen – in die mate dat de Varjagen na verloop van tijd veeleer een professionele categorie dan een aparte etnische groep vormden.” (26)

Nestorkroniek

Veel van wat we weten over Vikingleider Rurik is gebaseerd op informatie uit de zogenoemde Nestorkroniek, de oudste Oost-Slavische bron voor de geschiedenis van het Kievse Rijk. De kroniek is begin van twaalfde eeuw geschreven door monniken van het Kievse Holenklooster, en bevat de christelijk geïnterpreteerde geschiedenis van het rijk.

Volgens de kroniek slaagden verschillende stammen er in 862 in de Varjagen te verdrijven. Doordat de stammen hierna onmiddellijk met elkaar overhoop kwamen te liggen en elkaar zelfs begonnen te bevechten, zou men de Noormannen vervolgens gesmeekt hebben terug te keren om over hen te regeren. Dan was er in ieder geval orde. Detrez:

“De uitnodiging was gericht aan één bepaalde Varjaagse stam, de Ros. Het woord ‘Ros’ is verwant met het Oud-Scandinavische ‘rodr’, dat ‘roeien’ betekent en voortleeft in de Finse naam van Zweden, ‘Ruotsi’. Deze stam gaf volgens Nestor zijn naam aan het land, ‘Roes’.

‘Ros’ of ‘Roes’ sloeg dus aanvankelijk op de Varjaagse militairen, lokale bestuurders en kooplui, vervolgens op het stepperijk Kiev-Rusland dat ze rond de middenloop van de Dnepr creëerden, en uiteindelijk op de Slavische, orthodox-christelijke etno-culturele gemeenschap die binnen de grenzen van dat stepperijk ontstonden.”

De Nestorkroniek beschrijft de gebeurtenis als volgt:

“De Tsjoeden, Slovenen, Krivitsjen en Vesen zeiden tegen de Roes: ‘Ons land is groot en vol overvloed, maar er is geen orde. Kom ons regeren en over ons heersen.’ Er werden drie broers gekozen, samen met hun verwanten; zij kwamen en namen alle Roes mee. De oudste. Rjoerik, vestigde zich in Novgorod, de tweede Sineöes, bij Belo-ozero, en de derde, Troevor, in Izborsk. Naar deze Varjagen werd het land ‘Roes’ genoemd.” (18)

Volgens de Noorse theorie levert deze passage bewijs voor de grote invloed die Vikingen / Noormannen hadden op de totstandkoming van het Kievse Rijk. Dit wordt echter betwist door verschillende Russische historici, die überhaupt het idee dat de Roes Noormannen zijn, verwerpen. Volgens deze historici woonden de Roes al lang voor de komst van de Varjagen in het Oekraïense en Zuid-Russische steppegebied. Hun voorouders zouden de Anten of Antae zijn. De hierboven geponeerde etymologische verklaring verwerpen deze historici ook. ‘Roes’ verwijst volgens hen naar de Ros, een zijrivier van de Dnepr. De passage in de Nestorkroniek over de uitnodiging aan de Roes om orde te komen schepen, is volgens deze lezing een legende, die later in de Kroniek is toegevoegd om de Rurik-dynastie legitimiteit te geven.

Slavist Hans Thuis, die enkele jaren geleden de Nestorkroniek in het Nederlands vertaalde, denkt dat deze historici wat dit laatste betreft mogelijk een punt hebben. In het nawoord van de kroniek wijst hij op hoogleraar Slavische letterkunde Karel van het Reve, die er ooit op wees dat:

“…het begin van de boodschap waarmee de Varjagen worden uitgenodigd: ‘Ons land is groot en vol overvloed, maar er is geen orde. Kom ons regeren en over ons heersen’, ook voorkomt in de kroniek van de tiende-eeuwse Westfaalse benedictijn Widukind – ’terra lata et spatiosa et omnium rerum copia referta’ -, als deze het heeft over de uitnodiging van de Britten aan de Saksen. Het gebruik van vrijwel identieke bewoordingen in ‘stichtingslegendes’ in twee verschillende kronieken wekt twijfel aan de historiciteit van het verhaal in de jongere bron.”

Volgens Russische historici moet de oorsprong van het Kievse Rijk in de zesde eeuw gezocht worden, toen de broers en de zus van de Poljanen-vorst Kij aan de Dnepr de stad Kiev stichtten. Diens nakomelingen zouden vervolgens de eerste vorsten van Kiev zijn geweest. Detrez:

“Vervolgens verenigden de Slaven langs de Dnepr zich onder leiding van de stam Ros of de Roes en vormden zodoende de solide staat Kijev-Rusland.”

De stad werd in 882 wel veroverd door ene Igor, de opvolger van Rurik, maar die vertrok in 911 weer naar het noorden, waardoor de Varjaagse bezetting van de belangrijke stad maar van relatief korte duur zou zijn geweest.

Rurik en de dynastie

Terug naar Rurik en de Nestorkroniek. Volgens de kroniek was Rurik van de drie Roes-broers die uitgenodigd werden om over de Russen te heersen al snel de enige overgeblevene. De Varjaag vestigde zich in 862 iets ten noorden van het huidige Novgorod. Twee van zijn belangrijkste kompanen, Askold en Dir, kregen drie jaar later Kiev in handen, de belangrijkste stad in het zuiden.

Rurik zou na zijn dood in 879 opgevolgd zijn door Oleg de Wijze, vermoedelijk zijn zwager. Volgens Nestor had Rurik hem ook de zorg over zijn zoon Igor toevertrouwd. Oleg verplaatste de hoofdstad van het rijk van Novgorod naar Kiëv, na de stad Askold en Dir te hebben veroverd. In 913 kwam vervolgens Rurik’s zoon Igor de Oude op de troon en na diens dood in 945, regeerde zijn vrouw Olga tot hun zoon Svjatoslav I de Veroveraar in 957 oud genoeg was om zelf te regeren. De dynastie was daarmee definitief gelanceerd.

Of Igor de Oude inderdaad de zoon van Rurik was, wordt door sommige historici betwijfeld. Opvallend is dat alle vroege Ruriks Germaanse namen hadden. De zoon van Igor kreeg een Slavische naam: Svjatoslav.

Continuïteit

Raymond Detrez vindt een zwak punt van zowel de Noorse als de Russische theorie, dat beiden weinig aandacht hebben voor de historische continuïteit van de stepperijken die in het bewuste gebied actief waren. Hij noemt het ‘geen toeval’ dat…

“…de eerste Russische staat zich ontplooide binnen de invloedssfeer van het goed georganiseerde kanaat van de Chazaren, op een plek die voordien al behoord had tot diverse oudere stepperijken.”

Het vroege Kiev-Rusland zou ook alle kenmerken hebben gehad van een dergelijk stepperijk.

Ook interessant: ‘Joodse Chazaren’ en de legende van de dertiende stam
Overzichtspagina Russische geschiedenis
Overzicht van boeken over de Russische geschiedenis

Bronnen ▼