‘Saevis tranquillus in undis’ en het nationale ijsvogeltje

De spreuk ‘Saevis tranquillus in undis’ was een van de lijfspreuken van Willem van Oranje. Wat betekent deze spreuk, waarom gebruikte Oranje die en hoe is deze uitspraak in latere tijden door andere mensen gebruikt? Tijdens de negentiende eeuw drukte men de spreuk van Willem van Oranje af op de sokkel van Oranjes monument in Den Haag op het Plein. Daarbij is ook een ijsvogeltje afgebeeld. Spreuk en vogel zijn ook te zien op Oranjes grafmonument in de Nieuwe Kerk te Delft. Hoe zit dit precies?

Dat de spreuk en het symbool belangrijk zijn in de Nederland traditie, bewijst wel de oproep die de beroemdste Nederlandse historicus Johan Huizinga (1872-1945) ooit deed, om het ijsvogeltje tot een nationaal symbool uit te roepen. In diens artikel ‘Terugblik op Nederlands groei in de veertig jaren van het regeringsjubileum’ (1930), waarin de geschiedschrijver Wilhelmina’s veertig regeringsjaren onder de loep nam, schreef hij:

“Inmiddels had Nederland gedurende de vier jaren van de wereldoorlog, onder de vaste hand van Haar, die voor al de moeilijke beslissingen de hoogste verantwoordelijkheid droeg, en die voor geen inspanning, van haar geestkracht en vertrouwen gevergd, bezweek, op treffender wijze, dan iemand mogelijk had kunnen achten, een beeld geleverd van het embleem, dat eens de Vader des Vaderlands tot het zijne gekozen had: een ijsvogel met de spreuk ‘saevis tranquillus in undis’: rustig te midden der woeste baren. Waarlijk, al kan de dierkunde het oude volksgeloof niet onderschrijven, men mocht dat vogeltje wel onder onze nationale symbolen een plaats geven.”

Dit artikel is terug te lezen in de bundel Willem Otterspeer (red.), De hand van Huizinga (Amsterdam 2009).

Betekenis van ‘Saevis tranquillus in undis’

De lijfspreuk ‘Saevis tranquillus in undis’ betekent letterlijk: Rustig te midden van de woelige baren (golven). Dat was de positie die Willem van Oranje innam gedurende de Tachtigjarige Oorlog ofwel De Opstand (1568-1648). Oranje beklemtoonde hiermee zijn kalme vastberadenheid te midden van de gevechtshandelingen met Spanje en de sociaal-politieke onrust in zijn tijd.

De rol van het ijsvogeltje

Bij de spreuk hoort ook de symboliek van de ijsvogel. Volgens de overlevering vanuit de Griekse mythologie staat de ijsvogel symbool voor onvoorwaardelijke trouw en onverzettelijkheid. Het beestje (in de Griekse mythologie bekend als Alkyone of Ceyx, dochters van Aeolus, de god van de wind) zou volgens de Grieken als het niet stormde of hevig golfde, zijn nest boven de golven hebben gebouwd. Het beest trotseerde dus feitelijk de golven. Dit verhaal is natuurlijk een mythe, want ijsvogels bouwen hun nesten in steile oeverwanden langs meren, sloten, rivieren en vijvers. Ook in latere sagen en legenden, uit de Middeleeuwen, speelde de ijsvogel een dergelijke rol, als beestje dat het opnam tegen de woeste golven. Volgens een oude Franse legende zou de ijsvogel aan zijn bonte kleursamenstelling zijn gekomen, omdat hij na de uitzending van de duif door Noach vanuit de ark op verkenning werd uitgezonden.

De kleuren van het ijsvogeltje waren oranje-wit-blauw, ook de kleuren van het prinsdom Oranje. Vermoedelijk heeft Willem van Oranje om die reden voor de ijsvogelsymboliek gekozen. Het vogeltje stond ook bekend om zijn lieve karakter: een vredelievend diertje dus. In de symboliek van de ijsvogel en de spreuk ‘Saevis tranquillus in undis’ werd het ijsvogeltje dikwijls afgebeeld en dan beschenen door een zon met een Christus-monogram.

Volgens historicus Anton van der Lem van de Universiteit van Leiden is de spreuk via de Grieken, de kerkvader Basilius (late Oudheid) en de Renaissance, via geschriften van de humanist en rechtsgeleerde Alciatus (ook wel bekend als Andrea Alciato), bij Willem van Oranje bekend geraakt. Op de universitaire themapagina ‘Dutch Revolt’ lezen we:

“De kerkvader Basilius de Grote (vierde eeuw) wees eveneens op de ijsvogel en het ’tranquillum esse media bruma’. Van hem nam Alciatus het over in zijn Emblemata, met als spreuk: ’tranquilli in marmoris unda’. De editie verschenen in Antwerpen in 1566 kan de prins of iemand uit zijn omgeving op het symbool en de spreuk geattendeerd hebben.”

Vanaf de jaren 1570 dook de spreuk met het ijsvogeltje op diverse plekken en momenten op. Naar verluidt vroeg Charlotte de Bourbon, de derde echtgenote van prins Willem, hem in 1577 of ze een penning mocht laten maken met dit motief erin verwerkt. Drie jaar later was de penning, geslagen door de Vlaamse medailleur Coenraad Bloc, gereed. Aan één kant bevond zich een afdruk van de prins zelf. Op de achterzijde stond Oranjes lijfspreuk, evenals een afbeelding van een ijsvogel. In 1581 graveerde de tekenaar Hendrick Goltzius het vogelsymbool met spreuk, terwijl de Staten van Holland penningen ontwierpen met deze opdruk na de moord op Willem van Oranje in 1584.

De ijsvogel stond ook afgebeeld op het laatste ontwerp van het oude Nederlandse tienguldenbiljet, dat voor de introductie van de euro in 2002 in gebruik was.

Veranderende symboliek: de afgehouwen tronk met twijgjes & de Oranjeboom

Vanaf de zeventiende eeuw raakte de symboliek van de woeste baren en het ijsvogeltje op de achtergrond. In plaats daarvan introduceerde prins Maurits een eigen slogan: ‘Tandem fit surculus arbor’, wat betekent: ‘Eindelijk wordt het twijgje een boom’. Hierbij werd dan een afgehakte boomstronk met twee twijgen afgebeeld. De boomstronk stond symbool voor de vermoorde Willem van Oranje. En de twijgjes verwijzen naar de zonen van prins Willem: Maurits en Frederik Hendrik.

Toen de Nederlanden na 1813 een koninkrijk werden en de stadhouder na de Franse Tijd terugkeerde als koning Willem I, kwam een ander symbool (dat al langer bestond) in zwang. De afgehouwen boomstronk met twijgjes maakte plaats voor de Oranjeboom, rijk beladen met oranjeappels. Deze Oranjeboom kwam al sinds het begin van de zeventiende eeuw, na het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), voor in prenten, geschriften en op gebouwen als molens, bierbrouwerijen en woningen. Een mooi voorbeeld uit de literatuur is Joost van den Vondel zijn Geboortklock van Willem van Nassau (Amsterdam 1626), waarin een tekening van een Oranjeboom stond en hij dichtte:

Oranjeboom, die ciert de Tempe van ons landen;
Boom, naer wiens geur en sap ’s volcx monden watertanden.

Koningin Wilhelmina & ‘stuurman op de woeste baren’ Hendrikus Colijn

Het was eind negentiende eeuw koningin Wilhelmina die Oranjes spreuk ‘Saevis tranquillus in undis’ en het ijsvogeltje weer onder het stof vandaan haalde. De vorstin had op haar werkbureau standaard een beeldje staan van een ijsvogeltje. Ook de boekcover van Wilhelmina’s memoires, Eenzaam maar niet alleen (Baarn 1962), toont een ijsvogel met nest. De boekomslag had Wilhelmina persoonlijk laten ontwerpen.

In navolging van Wilhelmina nam de antirevolutionaire politicus Hendrik Colijn de spreuk van Willem van Oranje ook over. Op verkiezingsaffiches van de Anti-Revolutionaire Partij verscheen hij als een noeste en dappere kapitein, die het schip van de Nederlandse maatschappij – veilig door de woeste golven van de crisisjaren 1930 zou leiden. Colijn noemde de spreuk in zijn boek Saevis tranquillus in undis. Toelichting op het antirevolutionair beginselprogram (Amsterdam 1934). Bijzonder is dat een van zijn politieke tegenstrevers, de katholieke voorman Willem Nolens, een licht aangepaste versie van Colijns slogan gebruikte:

“Saevus tranquillis in undis” – Woest te midden van de rustige golven.

Koning Willem-Alexander prijst Beatrix tijdens eedaflegging: ‘Rustig te midden van de woelige baren’ (30 april 2013)

Tijdens zijn toespraak op de dag dat hij koning werd, greep Willem-Alexander – sprekend over de rol van Beatrix – terug op de uitspraak van Willem van Oranje:

Bronnen ▼