Schets ontdekt onder De Nachtwacht

Onderzoekers hebben onder de bekende verflagen van De Nachtwacht een nooit eerder ontdekte schets gevonden. Er bestonden al langer vermoedens dat Rembrandt een schets maakte op het doek voordat hij begon, maar nu is dat met behulp van geavanceerde computertechnieken ook daadwerkelijk aangetoond.

De afgelopen tweeënhalf jaar is De Nachtwacht uitvoerig onderzocht en minutieus in kaart gebracht. Hierbij heeft men dus ook een onderliggende schets gevonden. Taco Dibbits, hoofddirecteur van het Rijksmuseum, spreekt van een “doorbraak in het onderzoek”.

“Doordat we beter dan ooit onder het verfoppervlak kunnen kijken hebben we nu het bewijs. Dat geeft ons voor het eerst echt inzicht in het maakproces. Het is fascinerend te zien hoe Rembrandt zoekt naar de juiste compositie. We hebben het ontstaan van de nachtwacht ontdekt.”

Schets onder De Nachtwacht – Calcium-kaart, gemaakt met de Macro-XRF scanner waarop op de bovenste helft van het schilderij de schets zichtbaar is. (Rijksmuseum)

De gevonden schets sluit volgens het Rijksmuseum aan bij Rembrandts spontane manier van werken om de compositie direct op het schilderij te maken. De schets is ontdekt doordat men dankzij nieuwe onderzoektechnieken nog beter dan voorheen door verflagen heen kan kijken. Ook is duidelijk geworden dat de meester bruine grondverf gebruikte. Met behulp van de ontdekte grove schets zette hij de compositie op. De schets is geschilderd in een beige verf die veel kalk bevat. Dat Rembrandt zijn voorstelling in een dergelijke verf voorbereidde is tot dusver in geen enkel ander schilderij van hem ontdekt.

De Nachtwacht - Rembrandt van Rijn — Rembrandt van Rijn – Schutters van wijk II onder leiding van kapitein Frans Banninck Cocq, bekend als de Nachtwacht 1642

Volgens het museum moet Rembrandt lang hebben gezocht naar de ideale compositie op het grote schilderij. Dit lijkt logisch maar kan nu ook aangetoond worden. In het schilderij heeft men namelijk tientallen zogenoemde pentimenti aangetroffen. Dit zijn wijzigingen die door de schilder zelf in de compositie werden aangebracht. Het Rijksmuseum:

“Naar nu blijkt bedacht Rembrandt aanvankelijk veren op de helm van schutter Claes van Cruijsbergen, maar overschilderde hij deze later weer. Bij schutter Rombout Kemp paste hij de positie van de benen aan. Dankzij de vele scans is nu een derde, eerder geschilderd been zichtbaar geworden. Ook zijn er aanwijzingen voor een extra zwaard tussen de kapitein en de luitenant en is duidelijk geworden dat Rembrandt aanvankelijk nog meer speren boven het gezelschap wilde laten uitsteken.”

Rembrandt heeft een arceen-bevattende verf gebruikt voor het impastogebied in de jas van Willem van Ruytenburgh (Rijksmuseum)

Verfkwaliteit

Na bestudering van het beroemde schuttersstuk concluderen onderzoekers dat de verf op veel plekken nog in zeer goede staat verkeert. Een voorbeeld is de rijk gedecoreerde jas van Willem van Ruytenburch, deze Amsterdamse koopman is op de voorgrond in lichte kledij te zien. Op andere plekken blijkt de verf wat “sleets”. Volgens het Rijksmuseum is dit onder meer veroorzaakt door de vele behandelingen die De Nachtwacht vanaf de zeventiende eeuw onderging.

Een voorbeeld van sleetsheid is de verdwenen rookwolk. Op de kopie die wordt toegeschreven aan Gerrit Lundens is een duidelijke rookwolk te zien als gevolg van het afschieten van het musket. Op De Nachtwacht zijn daarvan alleen nog sporen terug te vinden. En zo zijn er nog meer plekken waar het doek sleets is, bijvoorbeeld in de kleding van Frans Banninck Cocq, waar nog weinig detaillering zichtbaar is.

Gebleken is dat de verf op veel plekken vroeger meer kleurintensiteit had. Zo waren sommige fragmenten aanvankelijk een stuk blauwer dan vandaag de dag. De verkleuring is het gevolg van een natuurlijke degradatieproces in de verf en daarmee onomkeerbaar.

Ook interessant: De Nachtwacht, een vroeg staaltje ‘virtual reality’
Boek: Amsterdam en de Nachtwacht. De mannen op het meesterwerk van Rembrandt