Paul Prillevitz
Volgens de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer is een gelukkig leven op aarde niet mogelijk voor de mens. In de visie van deze oer-pessimistische Duitser is het hoogst haalbare voor ons om te leven en te sterven als een held die zijn leven geeft voor een hoger doel. Dat kan bijvoorbeeld het streven naar waarheid zijn of het zich inzetten voor het welzijn van de medemens.
De Amerikaanse dominee Martin Luther King was zo’n held in de traditie van Schopenhauer. King kwam in de vorige eeuw op voor de zwarte Amerikaanse bevolking, bereikte veel, maar ging tenslotte tragisch ten onder toen de vermoedelijke dader James Earl Ray hem in 1968 neerschoot. Momenteel draait in de Nederlandse bioscopen de film Selma over het leven van Martin Luther King. De drie, mede door King georganiseerde, protestmarsen vanuit het plaatsje Selma naar Montgomery (1965), voor meer rechten voor zwarte burgers, spelen een belangrijke rol in de film.
De door Brad Pitt geproduceerde film brengt het leven van King op bijzonder mooie wijze in beeld. De hoofdrolspelers zijn zeer goed gecast. David Oyelowo, die King vertolkt, speelt de zwarte dominee werkelijk voortreffelijk. Dominee King lijkt in de film echt tot leven te komen net als zijn tegenpool, de zwarte leider Malcolm X, die juist wel geweld propageerde. Zowel X als King lijken uit hun graf te zijn opgestaan. Fenomenaal goed gedaan.
101 problemen
Bijzonder is de typering van de Amerikaanse president Lyndon B. Johnson, gespeeld door Tom Wilkinson. Als King bij Johnson op bezoek gaat, blijkt dat Johnson dominee King goed gezind is. Hij probeert hem werkelijk te helpen, maar de geslepen politicus die Johnson van nature is, vindt het wel verstandiger om de eisen van King inzake rechten voor zwarten, toch wat geleidelijker in te willigen dan King wil. Wanneer King er daarom nog sterker op aandringt dat zijn plannen direct wordt uitgevoerd, zegt Johnson tegen King:
“Jij hebt maar 1 programmapunt om te realiseren. Ik als President heb wel 101 problemen die ik op moet lossen.”
Deze reactie van Johnson is natuurlijk niet helemaal onbegrijpelijk. Elke beweging heeft immers zo haar eigen prioriteiten en die kunnen praktisch gezien niet allemaal tegelijk worden gerealiseerd.
Vulgaire proleet
In de film hoort men Johnson dingen zeggen als “you want to shit me” en “you want to fuck me over”. Dit is niet verzonnen. Dergelijke zaken gebeurden echt in het Witte Huis. De 36e president van Amerika had inderdaad wel iets weg van een vulgaire proleet. Johnson was er bijvoorbeeld berucht om dat hij journalisten, al scheten lossend, op het toilet te woord stond. Helaas zien we dit in de film niet terug.
Ook de miljoenen doden die in de Vietnam-oorlog vielen en waar Johnson mede verantwoordelijk voor was, worden niet uitvoerig besproken in de film.
Selma verbeeldt wel op een mooie manier hoe complex mensen in elkaar kunnen zitten. Dat Johnson bijvoorbeeld aan de ene kant veel deed voor de burgerrechten van zwarten, maar aan de andere kant ook een proleet was met vulgair taalgebruik wordt niet verbloemd in de film. Dat Johnson, naast zijn positieve politieke inzet voor Afro-Amerikanen, ook wel van racisme in de persoonlijke omgang met zwarten is beschuldigd is, komt dan weer niet in de film voor.
J. Edgar Hoover
Een aardige bijrol is in de film weggelegd voor de directeur van de FBI, J. Edgar Hoover. Hoover, werkte voor Johnson en hield King altijd scherp in de gaten. Hij was echter zo corrupt als maar zijn kon, zo bleek later. Toch hield Johnson hem steeds de hand boven het hoofd. Waarschijnlijk omdat Hoover te veel wist en te machtig was geworden door al zijn intriges en spionage. Johnson zei over Hoover het volgende:
“Het is beter dat zo’n vent in je tent staat en naar buiten piest dan dat hij van buiten naar binnen plast.”
Het laat mooi zien hoe grof Johnson kon zijn, maar ook hoe uitgekookt hij als politicus acteerde. Johnson wist precies waar de macht lag en hoe je daar mee om moest gaan. Jammer dat dit historische feit niet in de film zit.
Ook Martin Luther King zelf wordt in Selma niet als een lief koorknaapje afgeschilderd. Ook hij blijkt, net als Johnson, een complex personage te zijn. Het is bijvoorbeeld bekend dat deze zwarte leider en dominee vaak buitenechtelijk actief was en een stoet aan minnaressen had. In de film krijgt zijn vrouw daarom een anoniem telefoontje waarbij ze een nogal expliciet bandje te horen krijgt waarop King sex heeft met een andere vrouw, inclusief al het bijbehorende gekreun. King probeert tegenover zijn vrouw nog te ontkennen dat hij het is, maar zij zegt droogjes tegen hem: “I know what you sound like”. Toch wel een schokkend moment in de film voor degenen die King altijd hebben geïdealiseerd.
Een andere grote tegenstander van King in Selma was gouverneur George Wallace van Alabama, die niks wilde weten van meer rechten voor zwarten. Ook hij wordt fraai neergezet in de film. De latere presidentskandidaat Wallace heeft in de film een zeer negatieve uitstraling hoewel hij niet echt kwaadaardig schijnt. Hij heeft meer weg van een technocraat die simpelweg zijn taak uitvoert en de befaamde banaliteit van het kwaad van filosofe Hannah Arendt lijk te personifiëren. Goed gecast en mooi geacteerd door Tim Roth.
Later in zijn leven werd Wallace overigens een born-again Christian, hetgeen zijn instelling en levensfilosofie compleet veranderde. Hij brak met het racistische segregatie-beleid en bood de zwarte, Amerikaanse gemeenschap zijn excuses aan voor zijn racistische politiek uit het verleden. Wallace pleitte daarna vurig voor verzoening en gelijkwaardigheid en benoemde een recordaantal zwarten in het bestuur van Alabama. Helaas komt deze verandering bij Wallace niet tot uitdrukking in de film. In Selma blijft Wallace steeds een beetje de ‘bad guy’.
Gevangenis
Ook de bedreigingen en het geweld aan het adres van King en zijn gezin blijven, net als zijn tijd in de gevangenis, niet onbesproken in Selma. Het wordt aangrijpend in beeld gebracht. Het laat zien hoeveel ellende heldhaftige mensen als Gandhi, Mandela en King vaak moeten doorstaan om hun ideaal te verwerkelijken en zo het lijden van hun volk te verminderen.
Te dikwijls worden dit soort mensen echter afgeschilderd als lieve, aimabele figuren die je buurman hadden kunnen zijn. Figuren als Hitler en Stalin worden daarentegen vaak neergezet als buitenaardse demonen. Dat is echter niet terecht. Types als King, Mandela en Ghandi zijn zeldzaam omdat niet iedereen zo’n zware, veeleisende en gevaarlijke taak aankan. Figuren als King, Mandela en Gandhi waren vaak – om het maar eens grof te stellen – bikkelharde masochisten en martelaren die nergens voor wilden wijken en bereid waren te lijden voor hun principes. Om de ellende van hun volk te verzachten zijn ze bereid zelf zwaar af te zien en zelfs te sterven. Een onmenselijke opdracht die maar enkele figuren in de historie op zich durven te nemen.
Nominaties
De zwarte regisseuse van Selma, Ava DuVernay, heeft met Selma een schitterend kunstwerk afgeleverd. De wrange ellende van de Amerikaanse segregatie wordt in haar film hartverscheurend in beeld gebracht. Het in koelen bloede neerschieten van een jonge zwarte demonstrant in een restaurant is daar een mooi voorbeeld van. Deze schandelijke liquidatie is zeer aangrijpend om te zien. Terwijl zijn moeder en hoogbejaarde grootvader angstig toekijken, schiet een agent de jongeman met meerdere schoten lafhartig neer alsof het een banale schietoefening betreft. Ook het gewelddadig neerslaan van een van de Selma-marsen wordt treffend weergegeven.
Aangevuld met een perfecte casting (o.a. Oprah Winfrey als Annie Lee Cooper) en schitterende acteerprestaties van talloze andere acteurs en figuranten zorgen ervoor dat Duvernay met haar film geheel terecht voor de Golden Globe en de Oscar werd genomineerd. Geen van beiden werden gewonnen. Wel is Ava DuVernay dankzij Selma nu de eerste zwarte vrouwelijke regisseur die genomineerd werd voor de Oscar voor de beste film.
Black Panthers
Klein puntje van kritiek is misschien wel dat DuVernay de vermoedelijke moordenaar van King, James Earl Ray, en de Ku Klux Klan ook in de film had moeten opnemen om de plot nog wranger, harder en realistischer te maken. Wellicht zou ook een rol voor de gewelddadige Black Panthers als tegenpolen van King de film sterker hebben gemaakt. Maar men kan onmogelijk de volledige jaren ‘60 in een paar uur durende film opnemen.
DVD: Selma
