Het tienpuntenplan van Helmut Kohl voor de Duitse hereniging

In de nacht van 9 op 10 november 1989 viel, tot verrassing van journalisten, diplomaten en de Duitsers zelf, de Berlijnse Muur. Vanuit Oost-Berlijn mochten mensen nu naar West-Berlijn reizen. Dit opende nieuwe perspectieven. Voor het eerst sinds de bouw van de muur in 1961 was een hereniging van de Bondsrepubliek Duitsland (BRD, West-Duitsland) en de Duitse Democratische Republiek (DDR, Oost-Duitsland) tot één land een mogelijkheid.

Op 28 november volgde een tweede verrassing. De West-Duitse bondskanselier Helmut Kohl verbaasde iedereen – parlementariërs, coalitiegenoten, oppositie en internationale bondgenoten – door met een uitgewerkt plan te komen. In tien punten werd een programma uiteengezet hoe vanuit de huidige situatie toegewerkt kon worden naar uiteindelijke hereniging. In het kort kwam het erop neer dat West-Duitsland Oost-Duitsland in het eenwordingsproces economisch zou steunen, op voorwaarde dat er vrije verkiezingen en economische hervormingen kwamen.¹

Het plan was door Kohls medewerkers in het diepste geheim uitgewerkt. De andere ministers waren vooraf niet op de hoogte, zelfs niet die van Buitenlandse Zaken, Hans-Dietrich Genscher (FDP). De politieke meesterzet was dat het tienpuntenplan de Duitse eenwording als doel op de Duitse en internationale agenda zette, maar geen concrete data noemde, om internationale gevoeligheden te ontzien. Het was immers nog niet zeker of de Sovjet-Unie akkoord zou gaan.

Voorgeschiedenis

Sinds Michail Gorbatsjov in 1985 aan de macht kwam, was de Sovjet-Unie internationaal een meer verzoenende koers gaan varen. Dit maakte onderhandelingen tussen Oost en West over wederzijdse kernwapenvermindering mogelijk. In 1988 kondigde Gorbatsjov ook het einde aan van de Brezjnev-doctrine, die inhield dat de Sovjet-Unie zou interveniëren als lidstaten van het Warschaupact afweken van het communisme of de invloedssfeer van de Sovjet-Unie probeerden te verlaten. In 1989 verklaarde hij dat Oost-Europa keuzevrijheid had.

Eind augustus van datzelfde jaar werd Polen het eerste land van het Oostblok waar een niet-communistische regering aantrad. De Sovjet-Unie greep niet in. In mei had Hongarije aan de westgrens met Oostenrijk al symbolisch het prikkeldraad doorgeknipt. Dit was ook symbolisch in de zin dat Hongaren toch al naar Oostenrijk mochten reizen. Bewoners van de DDR mochten dat niet. Die mochten alleen met een uitreisvisum naar het buitenland. Wel gingen veel Oost-Duitsers die zomer op vakantie in Hongarije…

Vanaf 9 augustus besloot Hongarije om Oost-Duitsers niet langer terug te sturen naar de DDR. Wel verhinderden ze hen om naar Oostenrijk te gaan. Op 25 augustus voerden Kohl en Genscher heimelijk overleg met de Hongaarse regering. In ruil voor economische steun zou Hongarije de Oost-Duitsers laten vertrekken. Vanaf 10 september ging dit in. De Verenigde Staten hielden zich afzijdig.

Ondanks de massale uittocht gedroeg de leider van de DDR, Erich Honecker, zich tijdens de herdenking van het veertigjarige bestaan van de DDR in oktober alsof er niks aan de hand was. Dit deed anderen binnen de communistische partij beseffen dat er iets gedaan moest worden. Op 18 oktober werd Honecker afgezet, Egon Krenz volgde hem op. De week daarop zegde de Amerikaanse president George Bush (senior, 1989-1992) Kohl in een telefoongesprek steun aan Duitse hereniging toe.

Binnenlandse gevolgen tienpuntenplan

Met zijn tienpuntenplan vestigde trok Kohl het initiatief naar zich toe en vestigde hij zijn autoriteit. Geen moment te vroeg, want zijn CDU leek de verkiezingen van 1990 te gaan verliezen.

Sinds de Duitse hereniging in 1990 geldt Kohl als een groot staatsman. In de jaren tachtig werd hij echter als middelmatig beschouwd. Hij stak schril af tegen illustere voorgangers als Konrad Adenauer, Willy Brand en Helmut Schmidt, die binnenlands de toon aangaven en tegelijk internationaal een rol speelden. Kohl, die afgeschilderd werd als ‘provinciaal’ (afkomstig uit landbouwdeelstaat Rijnland-Palts en geen vreemde talen sprak) had zich vooral met binnenlandse kwesties bezig gehouden. Hij had een goede persoonlijke band met de Franse president François Mitterrand, maar verder was het buitenland vrijwel exclusief het terrein van Genscher. Dit terwijl het in de BRD gebruik was geworden dat de bondskanselier het buitenland ‘erbij’ deed.

November 1989 wist Kohl echter alle neuzen in dezelfde richting te krijgen: richting Duitse eenwording. Dit was niet vanzelfsprekend. Oppositiepartij SPD was verdeeld, minister – en leidende man van coalitiepartner FDP – Genscher was bezorgd om de internationale gevolgen.

Internationale gevolgen tienpuntenplan

Hereniging van BRD en DDR stond namelijk nog niet op de internationale agenda, ondanks de veranderingen in Oost-Europa. Het belangrijkste obstakel was dat West-Duitsland lid was van de NAVO en Oost-Duitsland van het Warschaupact. De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie gunden het andere blok geen verenigd Duitsland. Hereniging was misschien wel mogelijk als Duitsland vervolgens neutraal werd, zoals Oostenrijk. Maar kon Duitsland dan wel lid blijven van de Europese Gemeenschap? Bovendien was West-Duitsland groter – bij neutraliteit verloor de NAVO relatief meer.

Minister Genscher en president Mitterrand vreesden bovendien dat een te triomfantelijk optreden van het Westen over de veranderingen in het Oostblok het binnenlandse gezag van Gorbatsjov kon aantasten. Niemand zou gebaat zijn bij een Sovjet-Unie die opnieuw een harde koers zou varen, net nu het einde van de Koude Oorlog in zicht leek. Ja, ooit zou Duitsland weer één land worden. Maar om dit nu al te forceren?

Door het plan van Kohl, en omdat president Bush hem steunde, werd hereniging nu wel prioriteit in de internationale diplomatie.

Afwikkeling

Aanvankelijk leken de twee Duitslanden een confederale economische unie te willen vormen. BRD en DDR behielden hun eigen regeringen, maar konden op den duur naar elkaar toe groeien.

Krenz ontdekte echter al snel dat de economische toestand veel slechter was dan de propaganda altijd had doen geloven. Kohl besloot daarop tot spierballenpolitiek: de BRD zou alleen verder onderhandelen met een democratisch gekozen DDR-regering. De Oost-Duitse verkiezingen werden vervroegd naar 18 maart.

Door de slechte economie neigde de bevolking naar hereniging. Bij de eerste – en uiteindelijk enige – democratische verkiezing van de DDR lagen twee eenwordingsvarianten op tafel. Een daarvan, gesteund door de CDU, betekende dat de deelstaten van de DDR over zouden gaan naar de BRD (‘opslokken’ van Oost-Duitsland door West-Duitsland). Bij de andere, gesteund door de SPD, zouden de twee landen gezamenlijk een eenwordingscongres uitroepen. Een meer gelijkwaardige situatie, die jaren zou duren. De CDU-coalitie, Allianz für Deutschland, kreeg 192 zetels, de SPD-coalitie 88. Op 3 oktober 1990 werd Duitsland één land.

Link: Volledige tekst van de toespraak van Kohl in de Bondsdag, inclusief de tien punten

1 – https://www.duitslandinstituut.nl/naslagwerk/139/kohls-10-puntenplan-voor-de-duitse-eenwording