Amerikaanse bewakers bij Montabaur een stad in het Rijnland, 1919 (Publiek Domein - wiki)
Op 7 maart 1936 marcheerde de Duitse Wehrmacht van Adolf Hitler het Rijnland in. Hiermee werd, overigens niet voor het eerst, het Verdrag van Versailles (1919) en het Verdrag van Locarno (1925) geschonden. Waarom besloot Hitler tot de remilitarisatie van het Rijnland? En hoe verliep de bezetting en remilitarisering precies? En wat waren de gevolgen van deze daad? Een korte geschiedenis van de bezetting en herbewapening van het Rijnland door nazi-Duitsland, met aandacht voor de motieven, voorgeschiedenis, het verloop en de (langetermijn) gevolgen.
Versailles (1919) en Locarno (1925): belangrijke verdragen na de Eerste Wereldoorlog
In de voorgeschiedenis richting de Duitse Rijnlandbezetting was verder het in 1925 gesloten Verdrag van Locarno een belangrijk document waarin bepalingen waren opgenomen die Duitsland in 1936 zou schenden.
In het Verdrag of Pact van Locarno werden enkele belangrijke afspraken gemaakt, die door Duitsland tijdens de Rijnlandbezetting van 1936 werden geschonden. Ten eerste bepaalde Locarno dat Duitsland, België en Frankrijk de landsgrenzen accepteerden die in 1919 waren vastgesteld tijdens de Vrede van Versailles. Duitsland beloofde nooit meer België of Frankrijk aan te vallen, zoals tijdens Eerste Wereldoorlog. De landen die bij het verdrag betrokken waren (Groot-Brittannië, Duitsland, Italië, Frankrijk en België) beloofden dat zij elkaar niet de oorlog zouden verklaren en de kwestie via diplomatie proberen op te lossen. Cruciaal in het Pact was verder dat het Rijnland, zoals vastgelegd in het Verdrag van Versailles, gedemilitariseerd diende te blijven. Â
Verloop van de bezetting van het Rijnland: een tijdlijn
De bezetting van het Rijnland door nazi-Duitsland kan niet begrepen worden zonder een stuk voorgeschiedenis uit de tijd van de Weimarrepubliek mee te nemen. Er waren namelijk diverse verdragen, pijnpunten en incidenten die in aanloop naar de bezetting een rol speelden. Hieronder zijn de belangrijkste momenten uit de voorgeschiedenis van de Rijnland-bezetting, de buitenlandse politiek van Duitsland, de Rijnlandbezetting zelf en de nasleep opgenomen.
Aanloop naar de Rijnlandbezetting
Geallieerde bezettingszones in het Rijnland, 1920-1935 (CC BY-SA 3.0 – Ziegelbrenner – wiki)8 maart 1921 & 11 januari 1923 – Op deze data marcheerden Belgische en Franse troepen het Rijnland binnen, naar het Ruhrgebied, om meer Duitse herstelbetalingen af te dwingen. De Duitsers beschouwden deze invallen als diepe vernederingen. Vernederend was hierbij ook het feit dat van 1920 tot 1930 (en in het Saarland tot 1935) diverse regio’s in het Rijnland door geallieerden permanent bezet werden.
1 december 1925 – Ratificatie van het Verdrag van Locarno. Naar aanleiding van een van 5 tot en met 16 oktober 1925 gehouden congres in het Italiaanse Locarno werd dit verdrag gesloten en geratificeerd. Een kernpunt in dit verdrag was de afspraak dat het Rijnland gedemilitariseerd zou blijven.
30 januari 1933 – Adolf Hitler wordt Rijkskanselier van Duitsland, waarmee de Machtsübernahme van de nazi’s begon en er een einde kwam aan de Weimarrepubliek.
maart 1933 – De eerste plannen van de Reichswehr voor een bezetting van het Rijnland worden deze maand concreet. De nazi’s voeren de plannen nog niet uit, maar wachten op een geschikt moment.
14 oktober 1933 – Duitsland stapt uit de Volkenbond en uit de Ontwapeningsconferentie in Genève. Volgens een volksstemming keurde ruim 95 procent van de Duitse bevolking deze stap goed.
26 januari 1934 – Hitlers nazi-Duitsland sluit tot ieders verbazing een niet-aanvalsverdrag met de autoritaire Poolse regering van Józef Pilsudski.
1 maart 1935 – Duitsland krijgt weer de zeggenschap over het Saarland. Conform het Verdrag van Versailles vond op 13 januari 1935 een volksstemming plaats, waar bijna 91 procent koos voor aansluiting bij Duitsland. Per 1 maart 1935 komt het Saarland dan ook van Franse in Duitse handen terecht.
16 maart 1935 – Duitsland voert in het voorjaar de dienstplicht weer in, met de oprichting van de Wehrmacht op 16 maart, die de Reichswehr vervangt. In reactie hierop richten Engeland, Frankrijk en Italië in april 1935 het Stresa-front op, dat beoogt om dit terug te draaien. De herinvoering van de dienstplicht is een directe schending van het Verdrag van Versailles.
27 februari 1936 – Ratificatie van een Frans-Russisch Verdrag. Dit verdrag bestond al in 1932 als niet-aanvalsverdrag, maar werd in mei 1935 na onderhandelingen uitgebreid tot de belofte elkaar militair te steunen als een ander land Frankrijk of Rusland zou aanvallen. De Duitsers protesteerden tegen dit pact via een memorandum op 25 mei 1935 aan de Franse regering. Ondanks de protesten ratificeren de Fransen en Russen hun verdrag op 27 februari 1936. Adolf Hitler gebruikt dit verdrag als argument (volgens Hitler was hiermee Locarno geschonden) om twee weken later het Rijnland te bezetten. Een ander argument dat Hitler noemt voor de Rijnland-bezetting was het Duitse zelfbeschikkingsrecht.
De Rijnlandbezetting en de directe gevolgen
7 maart 1936 – Duitse troepen, bestaande uit zo’n 30.000 manschappen, marcheren in de ochtend het Rijnland binnen. Ze vestigen garnizoenen in Aken, Trier en Saarbrücken. Hiermee begint de Rheinlandbesetzung, zoals de Duitsers de Rijnland-bezetting noemen. De timing van de bezetting is niet per ongeluk gekozen. Zo leidde de Italiaans-Abessinische Oorlog (1935-1936) in het huidige Ethiopië de aandacht van het Europese continent af, terwijl – zoals we al zagen – de ratificatie van het Frans-Russisch Verdrag door de nazi’s als rechtvaardiging gebruikt werkt voor de inval van het Rijnland. Nadat Hitler het Rijnland is binnengevallen doet hij een voorstel aan Frankrijk: hij doet de (loze) toezegging dat er in de toekomst aan beide zijden van de Frans-Duitse grens een gedemilitariseerde zone kan komen, dat de legers van beide landen verkleind moeten worden en dat er een niet-aanvalsverdrag van 25 jaar tussen beide landen gesloten moet worden.
8 maart 1936 – De Franse ministerraad komt in crisisberaad bijeen. De ministerraad eist dat er een militaire vergeldingsactie richting Duitsland komt. De Franse legerleiding wil echter geen risico nemen om met Duitsland in oorlog te raken. Al helemaal niet omdat de Britten, ondanks een verdrag met Frankrijk, weigeren toe te zeggen dat ze de Fransen – zoals in het Verdrag van Locarno van 1925 bepaald – zouden ondersteunen bij een aanval op Duitsland. Ten slotte stelt de Franse minister van Buitenlandse Zaken Pierre-Étienne Flandrin (1889-1958) zich weifelend op en toont geen initiatief om tot actie over te gaan. Frankrijk besluit zich, zonder steun van Engeland, tot de Volkenbond te wenden met het verzoek om Duitsland te veroordelen en tot terugtrekking van de troepen te bewegen.
14 maart 1936 – De Volkenbond komt samen om de situatie betreffende het Rijnland te bespreken. In de Volkenbond eist Frankrijk dat Duitsland veroordeeld wordt. De Britse vertegenwoordiger antwoordt op deze eis echter (vertaald):
“Het is duidelijk dat de binnenkomst van Duitse troepen in het Rijnland het vredesverdrag van Versailles schond. Deze actie vormt echter geen bedreiging voor de vrede en vereist geen onmiddellijke tegenaanval. De herbezetting van het Rijnland verzwakt ongetwijfeld de macht van Frankrijk, maar verzwakt geenszins de veiligheid ervan.
De Volkenbond ondernam verder geen concrete acties.
Naast de Volkenbond komen ook Frankrijk en Engeland niet in actie. Een rol hierbij speelt dat in beide landen pacifistische groepen in de politieke en het leger dominant zijn. Verder leiden de aanstaande verkiezingen in Frankrijk de aandacht af. De verkiezingscampagnes voor de verkiezingen van 26 april en 3 mei 1936 zijn in volle gang en de kandidaten willen hun vingers niet branden aan de kwestie.
Langetermijngevolgen van de Rijnland-bezetting
De Rijnland-bezetting was voor Hitler, die deze bezetting ‘het spannendste moment uit mijn leven’ noemde, een opluchting vanwege de ingetogen reactie van landen als Engeland, Frankrijk en de Sovjet-Unie. Hitler stelde later:
“Waren de Fransen het Rijnland binnengetrokken dan hadden we ons met Schimpf und Schade weer vechtend moeten terugtrekken, want militair waren we nog niet sterk genoeg om weerstand te bieden.”
De terughoudende reactie van Engeland, Frankrijk en de Sovjet-Unie boden Hitler vertrouwen om verder te gaan. Hij sloot diverse bondgenootschappen, om daarna andere gebieden te annexeren die hij bij ‘Groot-Duitsland’ wilde voegen. Zo kwam, vooral om de Sovjet-Unie te dwarsbomen, op 1 november 1936 de as Rome-Berlijn tot stand, die Hitler en Mussolini tot bondgenoten maakte. Kort erna, op 25 november 1936, zette Hitler met de oprichting van Antikominternpact – een verdrag tussen Duitsland en Japan – zijn politiek tegen het communisme voort.
In de jaren hierna, 1937 en 1938, werden Hitlers Groot-Duitse plannen via annexaties een stuk concreter. Aan zijn legerstaf, de luchtmachtgeneraals, de marinetop en de ministers van Oorlog en Buitenlandse Zaken onthulde hij op 5 november 1937, in het zogenoemde Hossbach-memorandum, zijn plannen ten aanzien van de annexatie van Tsjecho-Slowakije en Oostenrijk. Hitler gaf te kennen deze landen in de zomer van 1938 geannexeerd te willen hebben. Op 11 en 12 maart 1938 marcheerden Duitse legers Oostenrijk binnen en vond de Anschluss plaats.
Na de beruchte Conferentie van München op 30 september 1938 – door Hitler voorbereid via intimiderende gesprekken met onder meer de Britse minister van Buitenlandse Zaken Neville Chamberlain in Berchtesgaden – volgde de aansluiting van het Sudetenland bij nazi-Duitsland. Deze annexatie was overigens door Hitler al in mei 1938 openbaar aangekondigd. Opnieuw reageerden de geallieerden terughoudend en optimistisch op Hitlers territoriale eisen en acties. Symbool voor deze appeasement-aanpak staat de frase ‘peace for our time’, een uitspraak van Chamberlain direct na zijn terugkeer in Engeland. Op 10 oktober 1938 werden de Sudeten-gebieden, waar ongeveer drie miljoen Duitsers woonden, bij nazi-Duitsland gevoegd. Nog geen jaar later brak de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) uit.
Enne Koops (1978-2023) was historicus en docent geschiedenis en maatschappijleer aan het Rietschans College in Ermelo. Zijn interesse ging uit naar onderwerpen als religie- en cultuurgeschiedenis, oorlogen, migratie, en de geschiedenis van Noord-Amerika, Nederland en Duitsland. Publiceerde vele artikelen op Historiek. Zie ook: In memoriam
Historiek is een onafhankelijk online geschiedenismagazine voor een breed publiek. We willen geschiedenis en actualiteit met elkaar verbinden en geschiedenisverhalen gratis toegankelijk maken.
Enne Koops
Redactie
