Vrede van Brest-Litovsk (1918)

De Vrede van Brest-Litovsk maakte op 3 maart 1918 een einde aan het oostelijk front in de Eerste Wereldoorlog. Het vredesverdrag werd ondertekend door de zogeheten Centrale mogendheden (het Duitse Rijk, Oostenrijk-Hongarije, Bulgarije en het Ottomaanse Rijk) en vertegenwoordigers van de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek.

In 1917 waren de communisten tijdens een revolutie in Rusland aan de macht gekomen. De revolutionairen profiteerden onder meer van grote ontevredenheid onder de bevolking over de almaar doorslepende oorlog. Na de machtsovername wilden de bolsjewieken snel een belofte inlossen: vrede. De onderhandelingen, die in december 1917 begonnen, verliepen aanvankelijk moeizaam, omdat Duitsland zeer harde voorwaarden stelde, maar ook doordat door de bolsjewieken het onderling niet eens waren over de te volgen buitenlandse koers. In ieder geval was al snel duidelijk dat Duitsland de Russische wens van ‘vrede zonder annexatie’ niet wenste te accepteren.

Na enige tijd onderhandelen was Vladimir Lenin geneigd om snel tot een vredesverdrag te komen. Hoe slecht de bepalingen in het vredesverdrag ook waren, vrede stelde de bolsjewieken immers in de gelegenheid de volle aandacht op de binnenlandse politiek te richten en af te rekenen met tegenstanders in eigen land. Verder meende Lenin dat de communistische revolutie zich uiteindelijk toch over de hele wereld zou verspreiden. Met deze aanstaande ‘wereldrevolutie’ zouden grenzen veel minder belangrijk worden. Mede-onderhandelaar Leon Trotski probeerde de onderhandelingen zo lang mogelijk te rekken, in de hoop dat in de tussentijd ook in Duitsland een communistische omwenteling zou plaatsvinden. Tijdens onderhandelingen liet Trotski de Duitsers op bepaald moment weten dat de oorlog wat hem betreft al voorbij was. ‘Geen oorlog, geen vrede’, aldus Trotski, die daarmee aangaf dat Rusland de oorlog niet wenste voort te zetten, maar ook geen vrede wilde sluiten op grond van onaanvaardbare voorwaarden. Om zijn woorden kracht bij te zetten liet Trotski zelfs grote delen van het leger demobiliseren.

Duitsland toonde zich niet gevoelig voor deze tactiek. Op 9 februari 1918 sloot het een afzonderlijke vrede met Oekraïne. Tegelijkertijd liet het de bolsjewieken weten dat men het voorliggende vredesverdrag binnen een dag diende te ondertekenen. Deed men dit niet, dan zouden grote delen van Rusland worden bezet.

Operatie Faustschlag

In de elf dagen hierna stoomden Duitse troepen in sneltreinvaart Russisch grondgebied binnen en werd een gebied ter grootte van Frankrijk bezet. De Duitse generaal Max Hoffmann schreef hierover later:

“Het is de gekste oorlog die ik ooit heb meegemaakt. Men zet een handvol infanteristen met mitrailleurs en een kanon op een trein en rijdt naar het volgende station; ze bezetten het, nemen de bolsjewieken gevangen, nemen nog wat meer troepen mee en ze gaan weer verder. De methode heeft in elk geval de charme van een nieuwtje.” – De Eerste Wereldoorlog – John Keegan – p. 428

Sovjet-leider Vladimir Lenin had hierna alsnog de grootste moeite om voldoende steun te krijgen voor aanvaarding van het vredesverdrag. Zo was er bijvoorbeeld een groep communisten die pleitte voor het voeren van een guerrillaoorlog tegen Duitse troepen op Russisch grondgebied. Door met aftreden te dreigen wist Lenin uiteindelijk alsnog net voldoende steun te krijgen bij het Centraal Comité. De Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek accepteerde zo uiteindelijk een zeer nadelig vrede. Die vrede werd op 3 maart 1918 ondertekend in het fort van Brest-Litovsk.

Rusland verloor onder meer Oekraïne, Polen, Estland, Letland en Litouwen en daarmee ook veel grondstoffen en industrie. Verder moesten Russische troepen zich terugtrekken uit Finland en Kaukasië. In totaal verloor Rusland als gevolg van het verdrag zesentwintig procent van haar grondgebied, rond de één miljoen vierkante kilometer. De protesten tegen het verdrag waren groot. Linkse sociaal-revolutionairen verlieten de regering en Trotski legde uit onvrede zijn functie als commissaris van Buitenlandse Zaken. Hij werd opgevolgd door Georgi Tsjitsjerin.

Steun

De communisten hoopten nog dat de strenge bepalingen van Brest-Litovsk er toe zouden leiden dat Duitse arbeiders in opstand kwamen tegen hun heren, uit solidariteit met de bolsjewieken. Dit idee werd onder meer gevoed door een golf aan stakingen die zich vanaf januari 1918 vanuit Berlijn over heel Duitsland verspreid had. De industriearbeiders waren voor een vrede, maar dan wel een zonder annexaties. De hoop op een communistische revolutie in Duitsland bleek ijdel.

Gevolgen van de Vrede van Brest-Litovsk

Voor Duitsland leek de vrede cruciaal. Het kreeg de handen vrij voor het westfront. Toch werd de vrede niet massaal gesteund. Een meerderheid van de Rijksdag stemde voor, maar de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) onthield zich van stemming en de Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands (USPD) stemde tegen.

Al snel bleek dat de vrede eigenlijk te laat kwam. Vanwege de instabiele situatie aan de oostgrenzen en plannen van generaal Erich Ludendorff om de veroverde gebieden te koloniseren, moesten veel troepen in het oosten achterblijven en werd het westfront minder verlicht dan gewenst. Aan dat westfront was de tegenstand dankzij de oorlogsdeelname van de Verenigde Staten inmiddels heviger dan ooit. De geallieerden waren sowieso extra geprikkeld om Duitsland te verslaan, vanwege de vrede met voormalige geallieerde strijdmacht Rusland. En door de harde bepalingen in de Vrede van Brest-Litovsk was een compromisvrede met de westerse geallieerden niet langer een optie.

Met het Verdrag van Versailles van 1919 werden de bepalingen van de Vrede van Brest-Litovsk nietig verklaard.

Bronnen ▼