Vrouw van karakter

Het is een bekende scène uit de vaderlandse geschiedenis. Prinses Wilhelmina, de echtgenote van erfstadhouder Willem V, is op 28 juni 1787 op weg van haar verbanningsoord Nijmegen naar Den Haag. Ze hoopt de door de opstand van patriotten verstoorde rust in de provincie Holland en elders te herstellen en ervoor te zorgen dat haar man weer in functie kan treden.

Maar nabij de Goejanverwellesluis in het buurtschap Goejanverwelle wordt ze aangehouden door patriottische militairen. Die sluiten haar in eerste instantie op in een boerderij, waar ze zittend tussen de kazen het verloop van de gebeurtenissen mag afwachten. Na wat heen-en-weergepraat krijgt ze toestemming terug te keren naar het niet veraf gelegen Schoonhoven, waar ze enkele dagen verblijft. Daarna gaat ze maar weer naar het Valkhof in Nijmegen, haar tijdelijke woonplaats.

Haar hierdoor ernstig ontriefde broer, koning Frederik Willem II van Pruisen, laat de gang van zaken niet schouderophalend passeren, daarbij schriftelijk vurig aangespoord door de prinses. Bij wijze van wraak stuurt hij een groot leger naar de Nederlanden om de opstandige patriotten mores te leren. Het stadhouderlijk paar kan zich daardoor weer in Den Haag vestigen. De Oranjedynastie is gerehabiliteerd.

Over deze Wilhelmina van Pruisen heeft historicus Maarten-Jan Dongelmans een biografie geschreven met als titel Oranjeprinses op drift. Wilhelmina komt uit het boek naar voren als een vrouw van karakter. Ze is zelfbewust en doortastend. Heel anders dan de wat slappe, altijd aarzelende laatste stadhouder die Nederland heeft gekend.

Omstreden is Wilhelmina wel. Haar aanhangers noemen haar ‘moeder des Vaderlands’. Bij haar niet gering aantal tegenstanders (of zelfs vijanden) staat ze bekend als ‘Jezebel’, een verwijzing naar de boosaardige echtgenote van de Bijbelse figuur koning Ahab.

Gouvernantes

Wilhelmina wordt geboren in Berlijn in 1751. Een gelukkige jeugd heeft ze niet. Haar opvoeding vindt in hoofdzaak plaats door gouvernantes, van wie de eerste niet en de tweede wel deugt. Deze Sophie von Danckelmann speelt een prominente rol in haar leven, als raadgeefster, maar later ook als vriendin.

Op zestienjarige leeftijd trouwt Wilhelmina met de op dat moment negentien jaar oude stadhouder Willem V. Een huwelijk uit liefde is dit beslist niet. Zoals in die tijd in vorstelijke kringen de gewoonte is, geven geopolitieke (zoals dat tegenwoordig heet) de doorslag. De echtelieden zien elkaar pas voor het eerst een dag voor de bruiloft. Willem is overigens wel ingenomen met zijn bruid. ‘Dat had ik niet verwacht,’ roept hij opgetogen uit na de eerste kennismaking. Of Wilhelmina ook enthousiast is over haar niet erg met uiterlijk schoon bedeelde echtgenoot is niet bekend. Zijzelf wordt wel neergezet als een aantrekkelijke vrouw.

Wilhelmina raakt vijf maal zwanger. Twee van haar kinderen sterven bij de geboorte of komen levenloos ter wereld, maar drie bereiken de volwassen leeftijd. Onder hen bevindt zich Willem Frederik, de latere koning Willem I.

Stadhouder Willem V mag dan een tamelijk intelligent en belezen iemand zijn geweest, hij komt uit dit boek niet naar voren als een krachtdadige figuur. Dat hij zich voortdurend vastklampt aan zijn gezette adviseur Brunswijk (de ‘dikke hertog’) wordt hem door een groeiend deel van de bevolking kwalijk genomen. Brunswijk, een Oostenrijker, is namelijk verre van populair. Bovendien heeft Willem V een affaire met ene freule Constance van Lijnden van Hoevelaken, een relatie die hem bij een groot deel van de Nederlanders een slechte naam bezorgt. Dat het overspel zeer pijnlijk is voor Wilhelmina mag duidelijk zijn.

‘Door zijn eigen toedoen,’ schrijft Dongelmans, ‘wordt Willem V het eerste royalty-mediaslachtoffer van Nederland.’ En zijn problemen zijn toch al niet gering. Het land raakt steeds meer verdeeld in twee kampen: prinsgezinden en patriotten. Laatstgenoemden eisen verandering en democratisering, terwijl de stadhouder koppig wil vasthouden aan het oude regime, waarin regentenklieken elkaar de bal toespelen.

Crisis

De onvrede neemt nog toe door de Vierde Engelse Oorlog, die het land in een crisis doet belanden. Brunswijk valt niet langer te handhaven, zijn plaats als politiek raadgever wordt hoe langer hoe meer ingenomen door prinses Wilhelmina. Maar ook zij kan niet voorkomen dat de stadhouder almaar verder onder vuur komt te liggen. In 1785 verliest Willem in Holland zijn militaire bevoegdheden.

Hij is gedwongen te vluchten en komt na wat omzwervingen in Nijmegen terecht, waar hij zich op het Valkhof (inmiddels afgebroken) vestigt. Hij zit dan dicht bij Pruisen, waar Wilhelmina’s broer de scepter zwaait. Dankzij diens tussenkomst wordt het stadhouderlijk gezag in 1787 dus weer hersteld. Wilhelmina krijgt een steeds belangrijker aandeel in het bestuur van het land. Maar heel lang duurt het allemaal niet. In 1789 breekt in Frankrijk de revolutie uit. Franse legers rukken op naar het noorden om hun heilboodschap van ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ ook elders te verspreiden. In 1794 vallen ze Nederland binnen en het jaar erop moet het stadhouderlijk gezin opnieuw vluchten.

Teruggetrokken leven

Het gaat naar Engeland, waar het noodgedwongen min of meer leeft op kosten van de Engelse koning George III, een neef van Willem V. Later komt het gezin terecht in Duitsland, waar het op diverse plekken woont. Willem V overlijdt in 1806. Wilhelmina leidt hierna een teruggetrokken leven.

In 1814 keert ze terug naar wat tegenwoordig Nederland heet. Haar zoon Willem Frederik is hier inmiddels monarch (later koning) geworden. Financieel is ze inmiddels weer in goeden doen geraakt. Ze overlijdt in 1820.

Dongelmans hanteert in zijn levensbeschrijving een ironische stijl, wat het boek aangenaam leesbaar maakt. Wel bevat de biografie erg veel namen. De gewoonte van de auteur om telkens als iemand voor het eerst genoemd wordt tussen haakjes geboorte- en sterftejaar te vermelden, wekt op den duur enige irritatie op.

Boek: Oranjeprinses op drift. Wilhelmina van Pruisen en de Nederlanders

Bekijk dit boek bij: