Unieke website over laatste slagveld Europa (Texel 6 april – 20 mei ’45)
Het is 5 april 1945. Texel is al vijf jaar bezet door Duitse troepen. Eigenlijk, zeggen veel Texelaars, is de oorlog tot nu toe vrij rimpelloos verlopen. De geallieerde troepen hebben half Nederland al bevrijd. De bevrijding van Texel lijkt nog een kwestie van dagen..
Met deze tekst begint de website De Russenoorlog, waar Historiek.net onlangs al melding van maakte. Het aanklikken van de link kan het begin zijn van een fascinerende tocht door de oorlogsgeschiedenis van het eiland, die kort voor de bevrijding tot een plotselinge eruptie kwam met een dramatisch verloop, die wonden sloeg die tot op de dag van vandaag nog niet zijn geheeld en die de oorlog op het eiland verlengde tot 20 mei 1945. Texel werd daarmee het laatste slagveld in Europa in de Tweede Wereldoorlog en dat is zelfs in Nederland nauwelijks bekend.
Opstand Georgiërs
Sinds februari 1945 was op Texel het 822e Georgische Bataljon gelegerd, dat bestond uit 800 vrijwillige Georgiërs en 400 Duitse militairen. De Georgiërs waren tijdens de Duitse Blitzkrieg in Rusland gevangen genomen en onder erbarmelijke omstandigheden in krijgsgevangenkampen opgesloten. De vrijwilligheid werd deels gemotiveerd om uit die ellende te komen, door de hoop op die manier Stalin en het communisme te kunnen verslaan, of uiteindelijk toch het communisme te zien zegevieren: sommigen zochten direct na aankomst in Nederland, waar ze eerst in Zandvoort gelegerd werden, contact met het communistische verzet. Op Texel ontstonden banden met de Ondergrondse.
Op 5 april kregen de Georgiërs opdracht zich gereed te maken voor vertrek: ze zouden in Oost-Nederland worden ingezet tegen de oprukkende geallieerden. Dat was aanleiding voor een goed georganiseerde opstand, de ‘Dag der Geboorte’. In de vroege ochtend van 6 april vermoordden de Georgiërs, met messen en bajonetten, alle Duitsers in hun directe omgeving, vooral bevelhebbende officieren, in hun slaap.
De tegenactie bleef niet uit, maar in de bloedige oorlog die volgde werden de Georgiërs, ook geholpen en verstopt door de Texelse bevolking, niet verslagen. Toen elders de bevrijdingsfeesten losbarstten bleef op Texel een gewapende vrede bestaan totdat eindelijk, op 20 mei, de eerste Canadese troepen op Texel arriveerden en de Duitsers werden ontwapend.
De opstand der Georgiërs heeft het leven gekost aan 117 Texelaars, 482 tot 565 Georgiërs en ongeveer 600 Duitsers. De materiële schade was enorm: onder meer tientallen boerderijen gingen in vlammen op.
Documentaire
De website De Russenoorlog is een vervolg op een gelijknamige documentaire die in 2009 werd vervaardigd door oud-Texelaar Arnold van Bruggen. Daarin werd het verhaal van de opstand verteld met voorgeschiedenis en nasleep, aan de hand van interviews met getuigen, betrokkenen en nabestaanden. De film (56 minuten) werd, behalve in Texelse buurthuizen en in Georgië, ook uitgezonden op TV Noord-Holland.
In de documentaire worden de oorzaken en het verloop van ‘De Russenoorlog’ aan de hand van Nederlandse en Georgische ooggetuigen gereconstrueerd. Het wordt duidelijk dat niet alle Texelaars het heroïeke beeld van de opstand delen met de opstandelingen. Veel eilanders zijn nog steeds kwaad over de in hun ogen overhaaste acties van de Georgiërs, die ook veel levens van ‘onschuldige’ Texelaars heeft gekost. In de film worden de interviews, waarin de woede en pijn van de meestal nuchtere eilanders naar boven komt, afgewisseld met beelden van het eiland Texel; een vredige plek waar ooit deze bijna vergeten tragedie plaatsvond.
Maar schrijven is schrappen en datzelfde geldt voor video. Van Bruggen verzamelde veel beeldmateriaal dat de film niet haalde en vond het zonde om daar niets meer mee te doen, Dat leidde tot het plan een website te maken met interviews en ander materiaal over de oorlog op Texel.
Russenoorlog op internet
De Russenoorlog op internet is een uitermate fascinerend document geworden. De website begint op 5 april 1945, als Texel bijna vijf oorlogsjaren achter de rug heeft met best wel verdriet en incidenten, maar onvergelijkbaar met de ellende die elders werd aangericht, en die op dat moment trouwens meestal nog onvoorstelbaar was. Navigeren kan ‘terug in de tijd’, tot 1 januari 1939, als er 7000 mensen op het eiland wonen, terwijl het langzaam door toeristen (aangevoerd per KLM-toestel!) wordt ontdekt. Een link naar een natuurfilm uit 1942 met veel vogels getuigt ervan hoe vredig het er was.
Vooruit scrollen brengt je bijna per uur verder in het drama dat zou volgen op 6 april 1945, 1.00 uur:
De Georgiërs komen in opstand. Het verzet is dan nog niet op de hoogte gebracht. Overal op het eiland doden de Georgiërs met messen en bajonetten ongeveer 400 Duitsers van het bataljon. Ze proberen zo min mogelijk geluid te maken om de Duitsers die op andere plaatsen van het eiland gestationeerd waren niet te alarmeren. Dat lukt niet helemaal. Enkele Georgiërs gebruiken handgranaten en mitrailleurs. De ooggetuigen vertellen wanneer zij merken dat er iets aan de hand was.
Ooggetuigen
De ooggetuigen. Dat zijn twintig geïnterviewde betrokkenen uit de film; Texelaars en Georgiërs met allemaal een heel andere visie op de geschiedenis. Samen zorgen ze voor een verwarrend beeld dat duidelijk maakt waardoor de Russenoorlog op Texel nooit meer een eenduidig verhaal zal worden:
Het was geen bevrijding. Ik was een Duitser en jij een Rus en de klok sloeg twaalf uur en jij schoot mij dood. Dat is geen bevrijding, dat is moord.
Als ze mij nou gevraagd hadden en ik had de kans gehad om een zootje Duitsers dood te schieten? Tuurlijk had ik dat gedaa
n.
De Duitsers gaven ons brood, water en uniformen, maar ons hart bleef voor Stalin.
Geen enkele Nederlander gaf Georgiërs aan bij de Duitsers. Ze gaven ons eten, ze hielden ons warm en zorgden voor ons. Toen we het gevecht begonnen vochten 200 Texelaars met ons mee, ze kregen wapens van ons.
Ik denk niet zozeer aan een verhouding, maar ja, er moet wat gebeurd zijn.” (na een bloedtest die Kaukasische verwantschap aantoonde)
Zeer omvangrijk
Het is een zeer omvangrijke website geworden die, naast het verhaal en de videofragmenten, is gelardeerd met veel aanvullende links naar illustraties, documentatie en krantenknipsels. Er is één nadeel: een inhoudsopgave ontbreekt en bij het aanklikken van een link – om bijvoorbeeld een krantenknipsel te lezen – is het lastig om weer terug te komen op de plek waar je gebleven bent.
Feit is dat de website verslavend werkt. De confrontatie met de ‘Russenoorlog’ werpt onvermijdelijk de vraag op waarom dit onderdeel van de Nederlandse oorlogsgeschiedenis zo onbekend gebleven is en slechts af en toe, in een dagbladartikel of bij het bezoek van de Georgische president Saakasjvili (in 2005, bij de 60e herdenking), in de publiciteit komt, terwijl het toch de laatste veldslag in Europa was – tot in 1991 de Joegoslavische burgeroorlog begon. Misschien zorgen de educatieve programma’s die aan de hand van de Russenoorlog zijn ontwikkeld voor een toenemend historisch besef.
Voetnoot
De Opstand van de Georgiërs is in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis een voetnoot, maar wordt op Texel met hoofdletters geschreven. Hij heeft er geleid tot zeer gemengde gevoelens. Voor de Georgiërs was het een daad van verzet tegen het fascisme, voor de Ondergrondse een situatie waarbij zij de Kaukasiërs moèsten helpen, voor nabestaanden een open wond waarin steeds opnieuw wordt gewreven.
Een briefschrijfster in de Texelse Courant (15 april 2012), een ouderenverzorgster die dagelijks met de gevolgen wordt geconfronteerd, verwoordt bitter dat er ‘zònder opstand op 4 mei geen slachtoffers van de Russenoorlog herdacht zouden moeten worden’.
Ieder jaar valt het me op hoeveel eer en glorie die Georgiërs wordt toegedicht. Zij hebben immers gestreden voor de goede zaak. Door hun opstand tegen de Duitsers dachten ze zich naderhand weer zonder kleerscheuren in hun vaderland te kunnen vertonen. Rehabilitatie dus. Door hun opstand hebben zij bij de nabestaanden onnoemelijk veel verdriet veroorzaakt.
Ze heeft in zoverre gelijk dat de Georgiërs van het 822e bataljon na thuiskomst, als enige groepering onder de miljoenen Russische krijgsgevangenen – mede geholpen door Nederlandse en Canadese getuigenverklaringen – niet rechtstreeks naar de Goelag werden gedeporteerd, omdat Stalin Russen die onder westerse invloed hadden verkeerd niet meer vertrouwde.
Meer weten?
– Bij Kennislink zijn enkele fragmenten uit de documentaire (2009) van Arnold van Bruggen te zien. Bestellen kan ook.
– Texel en de band met Georgië geeft een beknopt, persoonlijk getint, overzicht van de geschiedenis en de ontwikkelde banden met de Kaukasus en de (internationale) documentatie sinds het eerste boek, Tragedie op Texel van J.A. van der Vlis (1946) tot aan de herdenking van 4 mei op de Georgische begraafplaats van Texel (info)
– De Georgiër Evgeni Artemidze beschreef de opstand in een boek, ‘Van Manglisi tot Engeland’ (Tbilisi, 2003), waarvan een samenvatting (pdf) beschikbaar is.
