In 1924 kwam Adolf Hitler, na de mislukte coup van november 1923, in de gevangenis terecht. Het zou tot een keerpunt in zijn leven leiden: Hitler had de tijd om zich te bezinnen en zette zijn standpunten uiteen in het boek Mein Kampf. De Amerikaanse journalist Peter Ross Range laat in 1924. Het kanteljaar van Hitler zien wat het jaar 1924 betekende in de ontwikkeling van Hitler: zijn verblijf in de gevangenis betekende het begin van zijn opmars naar de macht.
“Hij had niet alleen de grootste gok die een politicus kan wagen, verknoeid, maar hij had ook gezichtsverlies geleden: menigeen beschouwde hem voortaan als een extremistische clown die dood en verderf over zijn volgelingen had gebracht.” (12)
Tegelijk zou hij na zijn gevangenschap als een totaal ander persoon weer op het politieke strijdtoneel verschijnen. Het jaar van Hitlers val, dat naar verwachting het einde van zijn politieke carrière zou inluiden, bleek achteraf beschouwd een sleutelmoment te zijn, een kanteljaar, in het leven van Adolf Hitler en in de geschiedenis van Duitsland, Europa en de wereld. Hoe deze omwenteling mogelijk was en hoe deze zich voltrok, zijn de kernvragen van het boek van Ross Range. Hij beantwoordt deze vragen gedetailleerd, in een narratief sterk en analytisch overtuigend betoog.
Hitler komt op
Het boek begint met enkele hoofdstukken als opmaat naar Hitlers gevangenschap in 1923 en 1924, en – het hoofdthema van dit boek – de omstandigheden waaronder Mein Kampf tot stand kwam. Ross Range vangt aan met het beschrijven van Hitlers vroege politieke activiteiten. Deze zijn algemeen bekend. In oktober 1919 trad de Oostenrijks-Duitse oorlogsveteraan voor het eerst op als spreker van de onbeduidende Deutsche Arbeiterpartei. In de beginperiode sprak Hitler met de nodige regelmaat in het beroemde Hofbräuhaus in München. Hoe meer publiek er was, hoe beter hij in zijn element leek. Zo sprak hij in de herfst van 1920 bijvoorbeeld de rede ‘Waarom zijn wij antisemieten uit?’ uit, voor een stampvolle zaal met tweeduizend toehoorders. Het publiek onderbrak Hitler ongeveer vijftig keer met een enorm applaus.
Beginjaren 1920 begon Hitler naast het houden van redevoeringen, ook de partijvlag en het hakenkruis voor de nazi’s te ontwikkelen. Ook zorgde hij voor de oprichting van een speciale knokploeg, die de nazisprekers moest beschermen bij toespraken, de latere Sturmabteilung (SA). Hermann Göring, een voormalig piloot, zorgde ervoor dat deze club van een zootje ongeregeld veranderde in een vechtmachine. Andere kopstukken van wie later nog veel vernomen zou worden, meldden zich als vroeg aan als lid van de NSDAP, onder wie Rudolf Hess, Hitlers persoonlijke assistent en later diens plaatsvervanger, secretaris, of Max Amann, die zakelijk directeur werd van de antisemitische NSDAP-krant Völkischer Beobachte, Hitlers boek Mein Kampf zou uitgeven en later – toen Hitler aan de macht was – chef van de NSDAP-Rijkspers werd.
De NSDAP groeide beginjaren 1920 snel, met name door Hitlers charisma. Hitler breidde zijn propagandistische trukendoos razendsnel uit:
“Hij gebruikte opzwepende muziek om het publiek in de juiste stemming te brengen en werkte met massaal vertoon van vlaggen en uniformen. Hij zorgde bewust voor late entrees in de stijl van een prima donna en kwam niet van achter het podium op, maar direct vanuit het publiek. Hij maakte een fetisj van de net aangenomen nazigroet met de opgeheven rechterarm, gepikt van Mussolini, die het weer van de Romeinen had. (…) Hitler zorgde ervoor dat zijn foto nergens in druk verscheen, hij begreep het belang van het handhaven van een enigszins mysterieus aura en verbood aanvankelijk iedereen hem te fotograferen.” (61,62)
Mislukte putch (8 en 9 november 1923)
De putsch van 8 op 9 november 1923 wordt gedetailleerd beschreven door Ross Range. Duidelijk wordt dat Hitler de situatie in het begin onder controle had: met een paar zinnen zette hij de tweeduizend aanwezigen naar zijn hand. Uiteindelijk maakte de groep één grote fout, die cruciaal is bij elke revolutiepoging: ze vergaten om het communicatiesysteem in handen te krijgen. De nazi’s vergaten de telefoon- en telegraafcentrale van München over te nemen. Hierdoor konden opposanten de Reichswehr en de Beierse Staatspolizei inschakelen.
Hitler overleefde het schietgevecht dat na de mislukte coup uitbrak maar net (een kogel raakte iemand naast hem dodelijk), ontwrichtte zijn schouder en wist naar het stadje Uffing bij het Staffelmeer te vluchten, waar hij onderdook in de villa van mede-nazi Ernst Hanfstaengl. Hier probeerde Hitler zelfmoord te plegen met een revolver toen hij op 11 november werd opgepakt in de villa, maar Ernsts vrouw Helene voorkwam dit en trok het pistool uit de hand van de woedende Hitler, die riep:
‘Dit is het einde. Ik zal me nooit door die zwijnen laten oppakken. Ik zal eerst mezelf doodschieten.’ (116,117)
Bleekjes, zwijgend en met één arm in een mitella, werd Hitler vervolgens in de gevangenis van Landsberg, 60 kilometer ten westen van München, geknikkerd.
Proces
De gevangenschap begon met een korte hongerstaking van Hitler en een periode van vijf weken depressie. Hij kreeg er bezoeken van generaal Ludendorff, zijn hond Wolf (dit bezoek was de enige keer dat gevangenbewaarders Hitler uitbundig hoorden lachen), halfzuster Angela, de ‘geestelijk vader van het nazisme’ Dietrich Eckhart, en vele andere sympathisanten.
Verder krijgt het proces tegen Hitler, vanaf 26 februari 1924, ruime aandacht. Het proces liep uit op een milde straf van vijf jaar, met de mogelijkheid van voorwaardelijke invrijheidstelling na zes maanden. Hitler had hoogverraad gepleegd, zo oordeelde het hof, maar de straf viel erg mee. Heel München grinnikte over deze uitspraak, zo schreef The New York Times, die niet meer was dan een geslaagde 1-aprilgrap. Ook Duitse kranten schreven cynisch over het schijnproces, waar Hitler als overwinnaar uit naar voren was gekomen. Ross Range:
“Hitler stond nu in heel Duitsland bekend als de man die zijn proces in zijn eigen voordeel had kunnen ombuigen, die de topgeneraal van Beieren de rechtszaal uit had kunnen jagen en die het nazimerk landelijk op de kaart had kunnen zetten. (…) Hij had het toneel van het gerechtshof gebruikt als het podium van een bierhal, maar nu met een landelijk (en internationaal) publiek.” (213)
De nazibeweging in Duitsland zelf werd er alleen maar populairder op en groeide. Het is bekend dat de latere grote nazipropagandist Joseph Goebbels, zo schreef deze zelf in zijn dagboeken, door dit proces in de ban raakte van de magie van Adolf Hitler.
Mein Kampf
Uitgebreid gaat Ross Range in op de levensveranderende periode die Hitler in de gevangenis doormaakte. Met als kernpunt uiteraard de totstandkoming van zijn politieke geschrift Mein Kampf. Om de rust en tijd vrij te maken voor dit boek, deelde Hitler de NSDAP mee dat hij zich terugtrok als leider. Dit leidde tot een schokgolf in NSDAP-kringen in heel Duitsland, maar de terugtrekking was (zoals we achteraf kunnen zeggen) maar tijdelijk.
“In weerwil van het grillige geschrijf en de rondmalende anekdotes bevat Hitlers boek duidelijke aanwijzingen omtrent zijn toekomstige handelen. (…) Hitlers werk bevatte, voor degenen die bereid waren de verspreidde stukjes in elkaar te passen, een wereldbeschouwing die betekenis en begrip gaf aan alles wat later volgde. ‘Zelden in de geschiedenis – zo ooit – heeft een heerser, voordat hij aan de macht kwam, zo precies beschreven wat hij daarna zou doen als Adolf Hitler,’ schreef de historicus Eberhard Jäckel.” (256)
Het cruciale moment, zo stelt Ross Range aan het eind van zijn analyse van Mein Kampf, brak aan in augustus 1924, toen Hitler liet noteren (Rudolf Hess typte veel uit) dat de wereld op een duizendjarig scharnierpunt stond, want er was een nieuwe profeet opgestaan die Adolf Hitler heette en die filosofie en politiek wist te combineren in één wereldbeeld en levensvisie. Hitler was zichzelf als een goddelijk geïnspireerd leider gezien, een leider die maar eens in de duizend jaar opstaat:
“Met zijn aanspraak op de mantel van de ‘filosoof-politicus’ – een moderne versie van de ‘filosoof-koning’ – had Hitler de sluitsteen geplaatst in de psychologische triomfboog die hij bouwde. Zoals een van zijn helden, Napoleon, zichzelf tot keizer had gekroond in 1804, zo had Hitler zichzelf gezalfd als de grote man van zijn tijd. (…) Uit dat model groeide de Führermythe, die unieke vorm van dictatuur, waarmee hij later Duitsland overheerste en ruïneerde.” (272)
Boek: 1924, het kanteljaar van Hitler – Peter Ross Range
Link: De locaties van de Hitler Putsch van 1923
